U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Fayl operatsiyalari 
Fayllardagi operatsiyalar to‘plami va ayniqsa ularning belgilari 
tizimdan tizimga qarab farq qilishi mumkin, ammo fayllar bo‘yicha 
quyidagi asosiy operatsiyalarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 
 Faylni yaratish (create). Fayl sarlavhasi yaratiladi; 
 Faylga yozish (write). Qoida tariqasida, bu yozuvlar yoki 
bloklar orqali amalga oshiriladi - ma’lumotlarning katta mantiqiy 
birliklari, kiritish/chiqarish operatsiyalarini optimallashtirish uchun bir 
nechta yozuvlarni birlashtiradi; 
 Fayldan o‘qish (read). Odatda yozuvlar yoki bloklar 
tomonidan ham amalga oshiriladi; 
 Fayl ichidagi manzilni (joylashgan joyini) qidirish (seek); 
Joylashuv yozuv yoki blok raqami bilan yoki faylning boshlanishini 
(birinchi yozuvdan oldingi holat) yoki faylning oxirini ko‘rsatuvchi 
maxsus nomlar bilan belgilanadi (oxirgi yozuvdan keyingi holat); 
 Faylni o‘chirish (delete). Fayl tizimining bajarilishiga qarab, 
xatolarni o‘chirib tashlash halokatli (UNIX) yoki tuzatilishi mumkin 
(MS DOS); 
 Faylni qisqartirish (Truncate); 
 Faylni ochish (open) – katalog tuzilmasidan faylni belgili 
nomi (yo‘li) bo‘yicha qidirish va uni o‘qish; 
 Faylni yopish (close) – bufer tarkibini fayl bloklariga yozish, 
tashqi xotiradagi faylni hozirgi holatiga muvofiq yangilash, fayl bilan 
bog‘liq bo‘lgan asosiy xotiradagi barcha tuzilmalarni bo‘shatish. 
 Faylni nusxalash (copy) – fayldan nusxa olish; 

---

197 
 Faylni ko‘chirish (move) – faylni boshqa joyga ko‘chirib 
o‘tkazish. 
Fayllarni almashish operatsiyalarini bajarish uchun (o‘qish, 
yozish), qoida tariqasida, fayl ochilishi kerak. Faylni yopish 
foydalanuvchi jarayonlari majburiyati hisoblanadi. 
5.5. Fayllarni himoyalash va ularga murojaatlarni boshqarish 
Axborot kompyuter tizimida saqlanganda, biz uni fizik 
shikastlanishdan (ishonchlilik muammosi) va noto‘g‘ri kirishdan 
(himoya muammosi) himoya qilishimiz kerak. Ishonchlilik odatda 
fayllar nusxalari tomonidan ta’minlanadi. Ko‘pgina kompyuterlarda 
fayl tizimi ishdan chiqqan yoki buzilgan taqdirda ularni qayta tiklash 
uchun, disk fayllarini ma’lum bir vaqtda (kuniga bir marta, haftada 
yoki oyda bir marta) avtomatik ravishda (yoki kompyuter 
operatorining aralashuvi bilan) ularni nusxalarini lentalarga saqlash 
uchun ko‘chiradigan tizim dasturlari mavjud. Qurilma bilan bog‘liq 
muammolar tufayli (o‘qish yoki yozish xatoliklari kabi) fayl tizimlari 
shikastlanishi 
mumkin, 
yuklanishni 
ortishi 
yoki 
uzilishlar, 
o‘qish/yozish boshining ishdan chiqishi, haroratning haddan tashqari 
o‘zgarishi orqali bo‘lishi mumkin. Fayllar tasodifan o‘chirilishi 
mumkin. Fayl tizimi dasturidagi xatolar, shuningdek, fayl tarkibining 
yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Himoya turli xil usullar bilan 
ta’minlanishi mumkin. Bir foydalanuvchilik tizimda noutbuk yoki ish 
stoli kompyuterlari xavfsizligini xonani qulflash yoki boshqa usullar 
orqali himoya qila olamiz. Biroq, ko‘p foydalanuvchilik tizimlarda 
boshqa xavfsizlikni ta’minlash mexanizmlariga ehtiyoj seziladi.
Birinchi operatsion tizimlar foydalanuvchilar o‘rtasida fayl 
almashishni qo‘llab-quvvatlay olmadi. Masalan, oldingi tizimlarda 10 
ta foydalanuvchiga xizmat ko‘rsatish uchun kompilyatorning 10 ta 
nusxasi talab qilingan. Bugungi tizimlar tizimdagi faol dasturlarning 
sonidan qat’iy nazar barchaga xizmat qilish uchun bitta nusxani talab 
qiladi. Aslida, har qanday faylni almashish mumkin - ma’lumotlar 
fayllari va foydalanuvchi dasturlari fayllaridan tortib tizim 
fayllarigacha. Fayllarni almashishning foydalari juda ko‘p.