U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Kanallar 
kommutatsiyasi.Ketma-ket 
aloqa 
kanallarining 
alohida ulangan qismlaridan kanal hosil qilib, jo‘natish va qabul qilish 
punktlari o‘rtasida fizik aloqa o‘rnatiladi. Kanal aloqa seansining 
boshida tashkil etiladi, butun seans davomida saqlanadi va uzatish 
tugaganidan so‘ng uziladi.
Afzalliklari 
 interaktiv rejimda va real vaqtda ishlash qobiliyati; 

---

218 
 kanalning to‘liq shaffofligini ta’minlash. 
Kamchiliklari 
 
uzluksiz aloqa kanalini yaratish ko‘p vaqtni talab qiladi; 
 
aloqa 
kanali 
resurs 
va 
qabul 
qiluvchi 
tomonidan 
monopollashtiriladi, bu tarmoqning samaradorligini pasaytiradi. 
Kanallar kommutatsiyasiga misol sifatida telefon aloqasini 
keltirishimiz mumkin. 
Xabarlar kommutatsiyasi. Vaqtinchalik ulanish xabarni 
yuborish davrida o‘rnatiladi. Ma’lumotlar turli uzunlikdagi xabarlar 
shaklida uzatiladi. Yuboruvchi faqat qabul qiluvchining manzilini 
ko‘rsatadi. Kommutatsiya tugunlari kanallarning manzili va 
mavjudligini tahlil qiladi va xabarni qabul qiluvchining yo‘nalishi 
bo‘yicha eng yaqin joylashgan tarmoq tuguniga uzatadi.
Afzalliklari 
 
tarmoq samaradorligining o‘sishi, chunki xabarni tugundan 
tugunga uzatgandan so‘ng kanal bo‘shatiladi; 
 
xabarlarni yetkazib berish yo‘nalishini tanlash imkoniyati. 
Kamchiliklari 
 
kanallar kommutatsiyasiga qaraganda yetkazib berish 
vaqtining ko‘payishi; 
 
interaktiv va real vaqtda ishlash qiyinligi. 
Xabarlar kommutatsiyasiga misol sifatida elektron pochta va 
telekonferensiyani keltirish mumkin. 
Paketlar kommutatsiya. O‘zgaruvchan uzunlikdagi xabarlar 
belgilangan uzunlikdagi paketlarga bo‘linadi, va manzilga yuboriladi. 
Paketlar tarmoq orqali turli yo‘llar bilan uzatilishi mumkin. Paketlar 
kelganidan keyin xabarlarga qayta yig‘ilishi kerak. Bunga misol 
TCP/IP asosiy Internet protokoli. Paketlarni uzatishda virtual kanal 
yaratilishi mumkin. Tugunning vaqtinchalik manbai bir nechta 
foydalanuvchilar 
o‘rtasida 
taqsimlanadi, 
shunda 
har 
bir 
foydalanuvchiga doimiy ravishda minimal vaqt beriladi va doimiy 
kirish taassurotlari yaratiladi.
Afzalligi: tarmoqning katta o‘tkazish qobiliyati va ma’lumotlarni 
uzatishning eng kam kechikishi. 
Kamchiligi: interfaol rejimda va real vaqt rejimida ishlaydigan 
tizimlar uchun qiyinchilikdir va ba’zida undan foydalana olmaslik 
hisoblanadi. 

---

219 
Ushbu uchta yondashuvning har biri o‘zining afzalliklari va 
kamchiliklariga ega. Kommutatsiya texnikasining har biri uchun 
an’anaviy dasturlar mavjud, masalan, telefon tarmoqlari kanallar 
kommutatsiyasi texnikasidan foydalangan holda qurilgan va 
qurilmoqda, kompyuter tarmoqlari esa asosan paketlar kommutatsiya 
texnikasiga 
asoslangan. 
Paketlar 
kommutatsiya 
texnikasi 
raqobatchisidan ancha yoshroq va uni muayyan sohalar, masalan, 
telefoniya (Internet yoki IP-telefoniya shaklida) dan siqib chiqarishga 
harakat qilmoqda, ammo bu tortishuv hali hal qilinmagan va, ehtimol, 
ikkita kommutatsiya texnikasi uzoq vaqt birga bo‘lib, bir-birini 
to‘ldiradi. Shunga qaramay, ko‘plab mutaxassislarning uzoq muddatli 
bashoratlariga ko‘ra, kelajak paketlar kommutatsiya texnikasiga 
tegishli, chunki u yanada moslashuvchan va universaldir.
Agar bir vaqtning o‘zida bir nechta tizim ma’lumot uzatish 
uchun bitta tarmoq bo‘limiga kirsa, tarmoqda to‘qnashuvlar yuzaga 
keladi. Tarmoqlarda to‘qnashuvlarni hal qilish uchun CSMA/CD 
(Carrier sense with multiple access; collision detection) usuli. 
Usulning mohiyati quyidagicha. Tizim xabarning bir vaqtning o‘zida 
tarmoqning boshqa qismida boshqa tizim tomonidan yuborilishini 
aniqlaydi. Agar ikkita yoki undan ko‘p tizim bir vaqtning o‘zida 
xabarlarni yuborishni boshlasa, to‘qnashuv qayd etiladi va uzatish 
to‘xtaydi. Ushbu usulning kamchiligi: agar tizimda yuklanish ko‘p 
bo‘lsa, unda ko‘plab to‘qnashuvlar yuz berishi mumkin, bu esa ishlash 
samaradorligining pasayishiga olib keladi. CSMA/CD usuli 
tarmoqning eng keng tarqalgan turi Ethernet tarmoqlarida 
muvaffaqiyatli ishlatilgan.