U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Xotira tuzilishi 
Protsessor ko‘rsatmalarni faqat xotiradan yuklay oladi, shuning 
uchun ishga tushuriladigan har qanday dastur o‘sha yerda saqlanishi 
kerak. Umumiy maqsadli kompyuterlar o‘zlarining ko‘p dasturlarini 
qayta yoziladigan asosiy xotiradan ishga tushuradi (operativ tezkor 
xotira yoki RAM (random-access memory) deb ham ataladi). Asosiy 
xotira odatda yarim o‘tkazgich texnologiyasida amalga oshiriladi, bu 
dinamik operativ xotira (DRAM-dynamic random-access memory) 
deb ataladi. Xotiraning barcha shakllari baytlarning ketma-ketligini 
ta’minlaydi. Har bir baytning o‘z manzili bor. O‘zaro aloqaga 
muayyan xotira manzillariga ko‘rsatmalarni yuklash yoki saqlash 
ketma-ketligi orqali erishiladi. Yuklash ko‘rsatmasi bayt yoki so‘zni 
asosiy xotiradan CPU ichki registriga o‘tkazadi, saqlash bo‘yicha 
ko‘rsatma esa registr tarkibini asosiy xotiraga o‘tkazadi. Yuklash va 
saqlashdan tashqari, protsessor protsedurani bajarish uchun, 
ko‘rsatmalarni asosiy xotiradan avtomatik ravishda yuklaydi.
Fon 
Neyman 
arxitekturasi 
bilan 
ishlaydigan 
tizimda 
bajariladigan odatiy buyruqlarni bajarish sikli, avval ko‘rsatmani 
xotiradan tanlaydi va ushbu ko‘rsatmani buyruq registrida saqlaydi. 
Keyin ko‘rsatma dekodrlanadi va operandalarni xotiradan olish va 
ba’zi bir ichki registrda saqlanishi mumkin. Operandlardagi ko‘rsatma 
bajarilgandan so‘ng, natija xotirada saqlanishi mumkin. E’tibor 
bering, xotira bloki faqat xotira manzillari oqimini ko‘radi. U ularning 
qanday yaratilganligini (buyruq hisoblagichi, indekslash, bilvosita 
kirish, so‘zma-so‘z manzillar yoki har qanday boshqa vositalar orqali) 
yoki ular nimaga mo‘ljallanganligini (ko‘rsatmalar yoki ma’lumotlar) 
bilmaydi. Shunga ko‘ra, dastur tomonidan xotira manzili qanday 
yaratilishini e’tiborsiz qoldiramiz. Bizni faqat ishlaydigan dastur 
tomonidan yaratilgan xotira manzillarining ketma-ketligi qiziqtiradi. 
Ideal holda, biz dasturlar va ma’lumotlar doimiy ravishda asosiy 

---

22 
xotirada bo‘lishini xohlaymiz. Odatda, quyidagi ikkita sababga ko‘ra 
tartibga solish mumkin emas:
1. Asosiy xotira barcha kerakli dasturlar va ma’lumotlarni 
doimiy saqlash uchun odatda juda kichikdir. 
2. Asosiy xotira bu o‘zgaruvchan xotira qurilmasi bo‘lib, u 
o‘chirilganda o‘z tarkibini yo‘qotadi. 
Shunday qilib, ko‘pgina kompyuter tizimlari asosiy xotiraning 
kengaytmasi sifatida ikkilamchi xotirani ta’minlaydi. Ikkilamchi 
xotira qurilmasining asosiy sharti shundaki, u katta hajmdagi 
ma’lumotlarni doimiy ravishda saqlashi mumkin. Eng keng tarqalgan 
ikkilamchi xotira qurilmasi ikkala dastur va ma’lumotlarni saqlashni 
ta’minlaydigan magnit diskdir. Ko‘pgina dasturlar (tizimlar va 
ilovalar) ular asosiy xotiraga yuklanguncha diskda saqlanadi. Diskni 
to‘g‘ri boshqarish kompyuter tizimida muhim o‘rin tutadi, shuning 
uchun u IV-bobda batafsil muhokama qilinadi.