Учебное пособие для практических занятий предназначено для магистров, обучающихся по специальности магистратуры 5А450206 «Водосберегающие технологии»

Sugʻorish 
usullari 
S
h
oʻ
r 
tup
ro
q
la
rd
a
 
Ye
n
g
il
 q
um
o
q
 
tupro
q
la
rd
a
 
O
gʻ
ir
 tupr
o
q
la
rda
 
M
ura
kk
a
b
 y
er
 
tuzi
li
sh
ida
 
Ka
tt
a
 
ni
sh
a
b
li
k
da
 
S
h
oʻ
r 
si
zo
t 
suv
i 
y
a
q
in
 j
o
y
la
sh
g
a
nd
a
 
Suv
 z
a
x
ir
a
la
ri
 
y
et
is
hm
a
g
a
nd
a
 
SH
oʻ
r 
su
v
 bi
la
n
 
su
gʻ
o
ri
shda
 
Kuchl
i 
sh
a
m
o
ld
a
 
Yer ustidan 
X 
x 
+ 
x 
x 
+ 
x 
x 
+ 
Yomgʻirlatib 
- 
+ 
x 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
- 
Tuproq 
ichidan 
- 
x 
x 
x 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
Tomchilatib 
- 
x 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
Subirrigatsiya 
- 
x 
+ 
- 
- 
- 
- 
- 
+ 
Tuman hosil 
qilib 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
- 

---

56 
Xoʻjaliklararo kanalning plandagi oʻrnini aniqlash uchun dastlab ikki 
gorizontal orasidagi kanal uzunligini (l) aniqlab olamiz: 
i
h
l


, m 
Bu yerda: 
h

- 2 ta gorizontallar orasidagi balandliklar farqi. 
Bir xil otmetkalarni birlashtiruvchi chiziq gorizontal deyiladi. 
i
- xoʻjaliklararo kanalning nishabligi. 
Xoʻjaliklararo kanalni plandagi «A» nuqtadan boshlanib berilgan 
i
=0,000__ 
nishablikda oʻtib xoʻjalikni shimol tomondan chegaralaydi.
Xoʻjaliklararo kanalning oʻrnini belgilash uchun aniqlangan l masofani «A» 
nuqtadan boshlab gorizontallar orasiga ketma-ket joylashtiramiz va xoʻjaliklararo 
kanalni oʻrnini belgilaymiz. 
«A» nuqtadan chiziq tortamiz va xoʻjalikning bir tomondan chegarasini 
belgilab olamiz.
Xoʻjalikni yana bir tomonini chegarasini aniqlashda d masofa oʻlchab 
olinadi: d = 12 - 14 sm. 
Shuningdek, l  masofani aniqlaymiz. 
см
d
l
,
3
1


га
бр
,
)
(
2
1
3







Xoʻjalikning chegaralari aniqlangach, 5 ta uchastkalarga ajratamiz va ularni 
rejada joylashtiramiz
га
бр
,
5
1



см
d
l
,
1
2


3.4. Sugʻorish tarmoqlari va ularning turlari. 
Sugʻorish tarmogʻining asosiy vazifasi suvni yuqori suv olish inshooti 
(kanali)dan olib, sugʻorish texnikasi elementlariga yetkazib berishdan iborat.
Sugʻorish tarmogʻiga quyidagi talablar qoʻyiladi: 
-rejadagi suvni yetkazib berish; 
- fermer dalasining ma’muriy boʻlinishiga bogʻlangan boʻlishi; 
- sugʻoriladigan hududni tashkil etilishiga mos boʻlishi; 
- qishloq va suv xoʻjaligi ishlarini mexanizatsiyalashga toʻsqinlik qilmasligi; 

---

57 
- yuqori texnik darajada boʻlishi; 
- minimal uzunlik va arzon boʻlishi; 
- ekspluatatsiya xarajatlarini kam boʻlishiga javob berishi. 
 
Sugʻorish tarmoqlari ochiq, yopiq va kombinatsiyalashgan turlarga 
boʻlinadi. 
gʻorish tarmoqlarini loyihalash, ularni planda joylashtirishdan boshlanadi va u 
g
ʻ
o
ʻ
g
ʻ
g
ʻ
o
ʻ
g
ʻ
o
ʻ
o
ʻ
g
ʻ
gʻorishda ishlatilishi mumkin boʻlgan maydon uning umumiy (brutto) maydonidir.
g
ʻ
g
ʻ
𝑌𝑒𝐹𝐾 =
𝜔
𝑛𝑒𝑡
𝜔
𝑏𝑟
gʻorish tarmoqlarining tipiga qarab, YeFK = 0,85-0,92. 
 
3
.
5
oʻjaligining chegaralarini belgilash. 
o
ʻ
o
ʻ
o
ʻ
g
ʻ
m
a
’
o
ʻ
o
ʻ
oʻjalikda almashlab ekish massivi qanday ekinlar yetishtirilishiga qarab, 3 - 10 ta 
g
ʻ
o
ʻ
g
ʻ
o
ʻ
g
ʻ
o
ʻ
o
 
gʻorish tarmoqlari.
Ochiq sugʻorish tarmoqlari tuproq oʻzanli yoki qoplamali kanallar va 
nov (lotok)lardan iborat boʻladi. 
Bu tarmoqlarning asosiy xususiyati ularning relyefga bogʻliq. Ularni rejada 
loyihalashning asosiy shartlari kanallarga toʻgʻri nishablik berish, katta 
kanallarning kichiklarini boshqara olishi va kanaldagi suv satxini sugʻoriladigan 
maydon satxidan baland boʻlishi talab qilinadi. 

---

58 
Suv manbasidan xar bir sugʻoriladigan maydonga suv doimiy tarmoq orqali 
va dalalarga muvaqqat tarmoq orqali yetkaziladi. Fermer xoʻjalikining doimiy 
tarmogʻiga xoʻjalik ichki tarmoqlar va shox ariqlar kiradi. Muvaqqat ariq, oʻq ariq 
va egatlar muvaqqat tarmoqlardir. 
 
3.7. Fermerning ichki sugʻorish tarmoqlari. 
Fermerning ichki sugʻorish tarmogʻi va shox ariqlarni planda loyihalaganda 
quyidagi talablar bajarilishi kerak: 
-ariqqa bogʻlangan maydonlar chegarasidan oʻtishi va ulardagi suv satxi 
sugʻoriladigan maydon satxidan baland boʻlishi; 
-toʻgʻri nishablikka ega boʻlishi; 
-har bir dala mustaqil suv olishi; 
-kam uzunlikka ega boʻlishi va boshqalar. 
Sugʻoriladigan dalalarda muvaqqat sugʻorish tarmoqlari mavjud boʻlib, har 
yili sugʻorish mavsumida va har bir sugʻorishdan oldin olinadi. 
Yer ustidan sugʻorish usuli qoʻllanilganda, muvaqqat sugʻorish tarmoqlari 
hosil qilinadi.
Muvaqqat tarmoqlar suvni shox ariqlardan qabul qilib, boʻylama yoki