Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»
Download 6.22 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 15.1. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishi
|
Nazorat savollari
1. Daryolar qanday manbalar hisobiga to‘yinadi? 2. Daryolarning iqlimiy tasnifida ular qanday guruhlarga ajratiladi? 3. Daryolarning to‘yinish manbalari bo‘yicha M.I.Lvovich tasnifida qanday mezonlar qabul qilingan? 4. O‘rta Osiyo daryolarining to‘yinish manbalariga ko‘ra qanday tasniflarini bilasiz? 5. O‘rta Osiyo daryolarining to‘yinish sharoitiga bog‘liq holda qaysi turga mansubligini ko‘rsatuvchi mezonlarni ayting. 6. Daryolarning to‘yinish manbalari hissasini miqdoriy baholashning qanday usullarini bilasiz? 7. Gidrograf bo‘yicha to‘yinish manbalari miqdorini aniqlashda yog‘in miqdori va havo harorati qanday hisobga olinadi? 141 XV BOB. Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va oqim me’yori Daryolar suvidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina nazariy va amaliy masalalarni hal etishda daryolarning oqim me’yorsi (me’yori)ni aniqlash talab etiladi. Quyida oqim me’yorini aniqlashda daryo oqimining o‘zgaruvchanligini hisobga olish, uni statistik baholash va daryo oqimining yil davomida mavsumlar, fasllar, oylar bo‘yicha taqsimlanishini baholash usullari yoritiladi. 15.1. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishi Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishini o‘n kunliklar (dekada), oylar, fasllar, mavsumlar bo‘yicha o‘rganish mumkin. Mazkur muddatlar bo‘yicha oqimning taqsimlanishi daryoning to‘yinish manbalariga bog‘liq bo‘lib, shu daryo suv rejimining xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. Ma’lum muddatlar (dekada, oy, fasl) bo‘yicha oqimning yil ichida taqsimlanishini yillik oqimning umumiy miqdoriga nisbatan hissalarda yoki foizlarda ifodalash mumkin. Ma’lumki, yilning istalgan muddati uchun daryo havzasining suv muvozanati tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: i i i i U Z X У , bu yerda: i У berilgan muddat ichidagi oqim miqdori; i X shu muddat ichida havzaga yoqqan atmosfera yog‘inlari miqdori; i Z bug‘lanish miqdori; i U shu muddat ichida namlikning to‘planishi yoki sarflanishi. Yuqoridagi tenglama elementlari orasidagi munosabat yil davomida o‘zgarib turadi. Bu xulosa O‘rta Osiyo daryolari uchun ham o‘rinlidir, Chunki ular havzasida kuz va qish fasllarida namlik to‘planib, sarflanish, asosan, bahor va yoz oylarida kuzatiladi. Shu tufayli daryolar suv rejimini o‘rganishda ba’zan kalendar yil o‘rniga gidrologik yildan foydalaniladi. Gidrologik yil namlikning to‘planish va sarflanish siklini to‘la qamrab oladi. Oldingi mavzularda qayd etilganidek, O‘rta Osiyo daryolari uchun gidrologik yil boshi sifatida 1 - oktyabr qabul qilingan. Havzaga yog‘in faqat yomg‘ir ko‘rinishida yog‘sa, daryo oqimi uning yil ichida taqsimlanishini takrorlaydi. Lekin, oqimning asosiy qismi yilning sovuq davrlariga to‘g‘ri keladi, Chunki bu vaqtda yer sirtida namlikning kattaligi tuproq-gruntlarga bo‘ladigan shimilishni kamaytirsa, havo haroratining pastligi tufayli esa bug‘lanish kamayadi. Bu holat, o‘z navbatida, oqim koeffitsiyentining yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Yilning issiq mavsumlarida esa yuqoridagilarning aksi kuzatiladi. 142 Havzaga yog‘adigan yog‘inning ma’lum qismi qor ko‘rinishida yog‘sa, qor qoplami hosil bo‘lib, faqat havo harorati iligandagina oqim hosil bo‘ladi. Agar daryoning to‘yinishida boshqa manbalarning hissasi uncha katta bo‘lmasa, bunday daryolarda oqimning 7090 foizi bahorga to‘g‘ri keladi. Qozog‘istondagi Ishim daryosining irmoqlarida xuddi shunday holat kuzatiladi. Qish uzoq davom etadigan shimoliy hududlarda esa to‘linsuv davri yozga to‘g‘ri kelib, oqimning asosiy qismi ham shu davrda oqib o‘tadi. Baland tog‘lardan boshlanadigan daryolarda, shu jumladan Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismidagi irmoqlari (Vaxsh, Panj, Katta Norin) da oqimning yil ichida taqsimlanishi havo haroratining yillik o‘zgarishiga mos tushadi. Chunki, bunday daryolar baland tog‘lardagi doimiy qor va muzliklarning erishidan hosil bo‘ladigan suvlar hisobiga to‘yinadi. Turli balandlik mintaqalaridagi qor va muzliklarning turli vaqtlarda erishi to‘linsuv davrining cho‘zilishiga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, ularda to‘linsuv davrida, tekislik daryolariga nisbatan, oqimning bir maromda bo‘lishi kuzatiladi. Daryoning to‘yinishida yer osti suvlari hissasining katta bo‘lishi, havzada ko‘llarning mavjudligi ham oqimning yil davomida bir maromda taqsimlanishiga ta’sir etadi. Bu holat Ladoga ko‘lidan boshlanadigan Neva daryosida, Onega ko‘lidan boshlanadigan Svir daryosida, Sarez ko‘lidan boshlanadigan Murg‘ob (Pomirdagi) daryosida yaqqol kuzatiladi. Oqimning yil davomida taqsimlanishiga ko‘lning ta’siri darajasi uning o‘lchamlariga, shakliga, suv hajmiga, ko‘ldan suvning oqib chiqish sharoitiga va boshqalarga bog‘liq. Oqimning yil davomida taqsimlanishini suv sarfini kuzatish ma’lumotlariga ega bo‘lgan daryolarda istalgan muddat uchun hisoblash mumkin. Quyida oqimning yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishini hisoblash jadvali keltirilgan (15.2jadval). 15.2jadval Download 6.22 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|