Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»
Nilometr tizimidagi quduq va o‘lchov ustuni
Download 6.22 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Nilometr tizimidagi quduq va o‘lchov ustuni. Daryolarda suv
o‘lchash inshootlarini qurishdan oldin ulardagi suv sathi tebranishlarini, ya’ni suv sathining mumkin bo‘lgan eng yuqori ko‘tarilishi hamda eng quyi pasayishlarini aniq hisobga olish zarur. Bu esa, o‘z navbatida, o‘rganilayotgan daryoda suv sathining yil davomida fasllar bo‘yicha (bahor yoki yozda suv ko‘payishi, kuz va qishda kamayishi) hamda yillararo (kam suvli, ko‘p suvli yillar) o‘zgarishi haqida tegishli ma’lumotlarga ega bo‘lishni talab etadi. Agar bunga amal qilinmasa, to‘linsuv yoki toshqin davrida daryoda suv ko‘payib, suv sathi o‘lchov ustunidagi yuqori chegara (belgi) dan ko‘tarilganda ham, aksincha, kamsuvli davrda suv keskin kamayib, uning sathi ustundagi quyi chegaradan pastga tushib ketganda ham o‘lchov ustunidan hisob olish imkoniyati yo‘qoladi. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, baland Asvon to‘g‘oni qurilguncha, Nil daryosida suv sarfining yil davomida fasllar bo‘yicha o‘zgarib turishi natijasida, uning Qohira yaqinidagi suv sathi qariyib 810 metr balandlikdagi oraliqda o‘zgarib turgan. Boshqacha aytganda, daryoda suv ko‘paygan mavsumdagi eng baland suv sathi bilan suv kamaygan davrdagi suv sathlari orasidagi farq, ya’ni suv sathi o‘zgarishlari amplitudasi shu qiymatga teng bo‘lgan. Qariyb 1150-yil muqaddam qurilgan "Miqyos anNil" tizimidagi quduq hamda shu quduq ichiga tik holatda o‘rnatilgan o‘lchov ustuni Nil daryosi suv sathi tebranishlarini sig‘dira oladigan o‘lchamlarda qurilgan. Aniqrog’i, quduq Nil daryosidagi suv sathi o‘zgarishlari amplitudasini qanoatlantiradigan darajadagi chuqurlikda (kamida 10 metr) qazilgan, 29 uning o‘rtasiga o‘rnatilgan ustunning balandligi ham shu qiymatdan kichik bo‘lmagan. O‘zo‘zidan ko‘rinib turibdiki, "Miqyos anNil" ning o‘lchov ustunidagi belgilar (katta va kichik darajotlar) Nil daryosining Qohira shahri yaqinida kuzatilishi mumkin bo‘lgan suv sathining eng katta qiymatidan yuqorida ham, eng kichik qiymatidan pastda ham bo‘lgan. Shu tufayli bo‘lsa kerak, Nil daryosida suv sathini qayd etib boruvchilar (kuzatuvchilar) inshoot yordamida u ishga tushgan 861-yildan to 1946- yilgacha bo‘lgan (qariyb 1100 yillik) oraliqda daryodagi barcha eng katta va eng kichik suv sathlarini hisobga olish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Yuqorida inshootga berilgan tavsifda "Miqyos anNil" tizimidagi quduq kvadrat shaklida bo‘lganligi va quduq o‘rtasida oq marmar bilan qoplangan sakkiz qirrali ustun o‘rnatilganligi qayd etilgan edi. Dastlab, o‘lchov ustunining oq marmar bilan qoplanganligi xususida fikr yuritaylik. Bu holatni allomaning 10 metrdan ortiq chuqurlikka ega bo‘lgan quduq ichini yoritishda tabiiy yorug‘likdan unumli foydalanishga bo‘lgan intilishi bilan tushuntirish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, o‘lchov ustunining oq marmar bilan qoplanishi Ahmad Farg‘oniyning yorug‘lik fizikasi - optikadan ham chuqur bilimga ega bo‘lganidan dalolat beradi. Alloma bundan tashqari, marmarning namlikka o‘ta chidamliligini va asrlar davomida yemirilmasdan saqlanishini ham hisobga olgan bo‘lishi kerak. Ustun nima uchun sakkiz qirrali bo‘lgan? Birinchidan, sakkiz qirra qadimdan barkamollik ramzi hisoblanadi. Ikkinchi sababini esa, yuqorida inshoot tavsifida keltirilgan "kuzatuvchi suv sathi haqida hisob olish uchun aylanma shaklida qurilgan maxsus zinapoyalardan foydalangan" degan jumlalarni eslash bilan tushuntirish mumkin. Faraz qilaylik, ustundagi o‘lchov belgilari uning faqat bir tomonida bo‘lsin. U holda quduqqa aylanma shaklida qurilgan zinapoyalardan tushib, hisob oladigan kuzatuvchi o‘z vazifasini to‘la bajara olmas edi. Bu salbiy holatga faqat silindr shaklidagi ustunda yoki qurilish ishlarini amalga oshirishda unga nisbatan birmuncha qulayroq bo‘lgan sakkiz qirrali ustundan foydalanilganda to‘la barham beriladi. Bundan ko‘rinadiki, o‘lchov belgilari (arab tirsak birligi va qirotlarda) ustun aylanasi bo‘yicha yoki ustunning zinapoyadan ko‘tarilayotgan va tushayotgan kuzatuvchining harakati yo‘nalishlariga mos tomonlarigagina qo‘yilgan. Yuqoridagilarga xulosa sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: 1) alloma «Nilometr»ni loyihalash va qurishdan oldin Nil daryosidagi suv sathi o‘zgarishlari haqidagi ma’lumotlarni, aniqrog‘i, ularning tebranish amplitudasini ham hisobga olgan; 30 2) Nil daryosining gidrologik rejimi haqida, ayniqsa, uning asosiy elementi hisoblangan suv sathining yil ichida va yillararo o‘zgarishi bo‘yicha to‘la ma’lumotga ega bo‘lgan; 3) alloma quduq ichini yoritishda tabiiy yorug‘likdan samarali foydalanishga, natijada esa, kuzatuvchining o‘lchov ustunidan aniq hisob olishi uchun qulay imkoniyat yaratgan. Download 6.22 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|