Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

7.2-rasm. Daryolar burilgan joyda ta’sir etuvchi
markazdan qochma kuch (a) va suv yuzasining
ko’ndalang qirqimi (b) 

---

88 
Misol uchun suvning oqish tezligi 
v
= 1,5 m/s, daryoning kengligi B 
= 200 m, egrilik radiusi R = 250 m bo‘lsa, 
h

= 200/2 ·1,52/(250·9,81) = 
0,09 m = 9 sm bo‘ladi. Umuman chap va o‘ng qirg‘oqlar farqi 18 sm 
bo‘ladi. 
Daryolar 
suv 
yuzasi 
ko‘ndalang 
qirqimining 
gorizontal 
bo‘lmasligining ikkinchi sababi Yer kurrasi o‘z o‘qi atrofida aylanishi 
tufayli vujudga keladigan Koriolis kuchi (P
2
) ning ta’siri bilan izohlanadi. 
Bu kuch quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 

sin
2
2





v
w
m
P
, 
ifodada: m ­ zarrachalar massasi, 
w
­ yerning aylanishidagi burchak tezlik, 
v
­ suvning oqish tezligi, 

­ geografik kenglik. Bu yerda ham og‘irlik 
kuchi (G) va Koriolis kuchi (P
2
) ning teng ta’sir etuvchisi tufayli suv 
yuzasi ko‘ndalang qirqimi ma’lum nishablikka (
i
) ega bo‘ladi: 
g
v
w
w
g
m
v
w
m
G
P
i


sin
2
sin
2
2












. 
Agar 
w
2
= 0,0001458 ekanligini hisobga olsak va 

= 55
0 
bo‘lsa, 
yuqorida keltirilgan misol uchun suv yuzasi ko‘ndalang qirqimining 
nishabligi (
i
) quyidagiga teng bo‘ladi: 
00002
,
0
81
,
9
55
sin
5
,
1
0001458
,
0
0




i
. 
Nishablik ma’lum bo‘lgach, chap va o‘ng qirg‘oqlardagi suv sathlari 
farqini 
i
В
h



2
ifoda bilan aniqlash mumkin. 
Hisoblashlarda markazdan qochma kuch bilan Koriolis kuchining 
yo‘nalishi mos tushsa, har ikki kuch tufayli vujudga kelgan suv sathlari 
farqi qo‘shiladi, aks holda, ularning ayirmasi olinadi. 
Daryolar suv yuzasining ko‘ndalang qirqimi ba’zi hollarda murakkab 
xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, daryoda suvning ko‘tarilishida suv yuzasi 
qabariq, pasayishida esa botiq egri chiziq shaklda bo‘ladi. Bu hodisa 
suvning ko‘tarilish va pasayish paytlarida jonli kesmada tezlikning turli 
qiymatlarda o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.