Уйғониш даври фалсафаси

1-Masala. Sotsial guruhlarning asosiy belgilari va turlari. Kishilar o`z hayot faoliyatlari davomida birlashadigan guruhlar masalasi nafaqat sotsial psixologiya fanining, balki sotsiologiyaning ham muhim masalasi bo`lib hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlar, asosan sotsial guruhlar o`rtasidagi munosabatlarda namoyon bo`ladi. Kishilik jamiyatida nihoyatda ko`p turli-tuman jamoalar, uyushmalar, birliklar, tashkilotlar mavjud. Inson butun hayoti davomida goh ehtiyojdan, goh manfaat yuzasidan, gaho majburiylikdan, ba`zan o`zi hohlamagan holatda yuqorida ta`kidlangan guruhlarga a`zo bo`ladi va ularning vakili bo`lib qoladi. Mana shu kishilik jamoalarini qandaydir mezon (belgi, xususiyat) bilan nisbatan ma`lum guruhlarga ajratish - sotsiologik tahlilning goyat muhim va jiddiy masalasidir. Oldindan shuni qayd qilib o`tish lozimki, garchi «sotsial guruh» termini sotsial tadqiqotlarda keng ko`lamda qo`llanilsa ham, lekin sotsiologik tushunchalar kategoriyasiga muvofiq keladigan maqomiga va nazariy asosiga ega emas. Bu tushuncha ijtimoiy fanlar doirasida yaqqol kategoriyali xususiyatga ega va ijtimoiy munosabatlardagi o`ziga xos sub`ektni aniqlash uchun ishlatiladi. «Guruh» tushunchasi ijtimoiy fanlar orasida ikkita ma`noga ega. Bir tomondan, u biror bir umumiy belgilarga qarab kishilarni ma`lum toifalarga ajratilganda qo`llaniladi (ko`pincha statistikada, demografiyada). Ba`zan bu ma`noda «guruh» termini psixologiya fanida ham ishlatiladi. Masalan, test sinovlari natijalariga qarab, kishilarni u yoki bu guruhlarga ajratish mumkin.

Ikkinchi tomondan, hamma ijtimoiy fanlar doirasida guruh deganda, real mavjud kishilar birligi tushuniladi. Bu holatda odamlar umumiy belgilar, faoliyatlarining xilma-xilligi yoki biror shart, holatlar bilan birlashadilar va ma`lum ma`noda o`zlarini mavjud birlik vakili ekanliklarini his qiladilar. Masalan, talaba o`zini talabalar guruhining a`zosi sifatida his qiladi.

Ilmiy adabiyot bilan tanishish «sotsial guruh» terminini, birinchidan, juda keng qo`llanilayotganligini, ikkinchidan turli hodisalarga nisbatan ishlatilayotganligini ko`rsatayapti, qaysi nuqtai nazar qarashlaridan qat`iy nazar, konkret ijtimoiy fan vakillari guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial-demografik, sotsial-psixologik va boshqa guruhlarga ajratadilar.

Guruh – bu xatti-harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma`lum norma va qadriyatlarga ega bo`lgan, boshqa birliklardan o`z xususiyatlari bilan farq qiladigan, bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatlar sistemasi bilan boglangan kishilar yigindisidan iborat bo`lgan sotsial birlikdir.

Guruhga xos harakterli xususiyatlar quyidagilar: guruh soni, ichki tashkilot, ya`ni institutlar, nazorat shakllari; faoliyat namunalari; norma va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari.

Guruh soni deyilganda, mavjud birlikni hajm jihatdan tashkil etadigan a`zolar yigindisi tushuniladi, hozirgi kungacha sotsialogiyada a`zolar soni qancha bo`lishi kerakligi haqida aniq bir to`plamga kelingani yo`q. Bu to`grisida guruh turlari haqida so`z ketganda gapirib o`tiladi.

Guruh o`z soni va a`zolari sonini chegaralashi yoki chegaramasligi mumkin. Mana shu asosga ko`ra guruhlarni «berk» guruhlar, ya`ni yangi a`zolarni qabul qilishda aniq mezon qo`yadigan guruhlar; chegaralangan guruhlar, ya`ni guruh a`zoligiga qabul qilish mezoni kam talabchanlik bilan qabul qilinadigan guruhlar. Shuningdek, nihoyat xohlagan kishi ko`rishi mumkin bo`lgan ochiq guruhlar va bu guruhlarda a`zolarga nisbatan aniq talablar ko`yilmaydi, ko`pincha guruhlar a`zo qabul qilish va a`zolarni guruhdan chiqishi uchun aniq talab qo`yadi. Buning natijasida guruhning bir xilligi va uning ta`sir doirasi ta`minlanadi.

Guruhning paydo bo`lishi uchun ichki tashkilot, ya`ni institutlar, nazorat shakllari, faoliyat namunalari bo`lishi kerak. Shuning uchun ham o`z shaxsiy tashkilotiga ega bo`lmagan, faqatgina kontaktlar (aloqalarga) asoslangan erkin sotsial birliklar guruh deb atalmaydi.

Guruh o`zining shaxsiy norma va qadriyatlariga, ya`ni birlashish markaziga ega bo`lishi kerak. Bularga goyalar, ramzlar, shiorlar, maqsadlar, moddiy predmetlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bular guruhda kishilarni guruhga mansublik va birlashish hissini uygotish va rivojlantirish uchun zarur.

Bu qadriyatlar asosida guruhda «biz» so`zi bilan ifodalanadigan birlik hissi paydo bo`ladi. Bu his kishilarni birlashtiradigan psixik (ruhiy) aloqa bo`lib hisoblanadi.

Nihoyat, guruh o`zining shaxsiy farq qiladigan xususiyatlariga ega bo`lishi kerak. Bular yordamida guruh boshqa sotsial birliklardan farq qiladi. Bunday xususiyatlar avvalo, bir hududda yashash, alohida ritual harakatlar, til, mafkura va boshqalar hisoblanadi.

Bu 4 shart juda ko`p guruhlarni ta`riflash uchun qo`l keladi. Lekin guruhlarni tasniflash (klassifikatsiya qilish) vaqtida bu to`grida to`xtalib o`tamiz. Chunki bu shartlar nisbiy harakterga ega. Bular ko`pgina guruhlarni qanoatlantirsa ham, ba`zi guruhlarni tahlil qilish vaqtida to`gri kelmasligi mumkin.

Guruhlar eng avvalo miqdor jihatdan katta va kichik guruhlarga bo`linadi. Sotsiologiya va sotsial psixologiya fanida katta sotsial guruhlar o`zining aniq ta`rifiga ega emas. Umuman katta sotsial guruh deganda, a`zolar soni ko`p bo`lgan kishilar guruhlari tushuniladi. Katta sotsial guruhlarning o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. 
   a`zolar sonining ko`pligi;
   
2. 
   yagona hududning mavjud emasligi;
   
3. 
   a`zolar o`rtasidagi aloqalarning asosan ommaviy aloqa vositalari orqali o`rnatilishi;
   
4. 
   guruh tuzilishining murakkabligi, aniqroq qilib aytganda, bu guruhlar ko`p rasmiy va norasmiy, uyushgan va uyushmagan guruhlarni o`z ichiga oladi.
   

Katta guruhlar ikki turga bo`linadi.

1. Tasodifiy, stixiyali paydo bo`ladigan va qisqa vaqt mavjud bo`ladigan guruhlar. Bularga olomon, xaloyiq (publika), auditoriya va boshqalarni kiritish mumkin.

2. Tarixiy rivojlanish natijasida vujudga kelgan va jamiyat ijtimoiy munosabatlari tizimida ma`lum o`ringa ega bo`lgan birliklar. Bu turdagi guruhlarga sotsial sinflar, turli etnik guruhlar (ellat, xalq, millat), kasbiy guruhlar, jinsiy va yoshga oid guruhlar (yoshlar, ayollar, keksalar) va boshqa guruhlarni kiritish mumkin.

Katta sotsial guruhlarda kichik guruhlarda yo`q bo`lgan xatti-harakatni boshqarib turadigan o`ziga xos kuch mavjud. Bu huquqlar, urf-odatlar va an`analardir.

Katta guruh bilan kichik guruh o`rtasida o`rta guruh ham bor. Ammo guruh muammosi bilan shugullanayotgan sotsiologlar fikricha, o`rta guruhlar, ularning strukturasi, aloqasi, unda bo`ladigan hodisa va jarayonlar mohiyat jihatdan kattaroq guruhlarga xosdir. Kichik va katta guruhlar o`rtasidagi farqni kichik guruhning yiriklashuvi va uning katta guruhga aylanishi jarayonida ko`rish mumkin. Masalan, bir yoki bir nechta taniqli kishilar atrofida birlashgan, 40-45 kishidan iborat partiya kichik guruhdir, chunki bu guruh vakillarining shaxsan bir-birlarini tanishlari (bilishlari) kichik guruhga xos bo`lgan xususiyatni beradi.

Kichik guruhlar deganda, ko`pi bilan bir necha o`nlab a`zolardan iborat bo`lgan kam sonli guruhlar tushuniladi. Bu guruhlar ko`pincha samimiy do`stona munosabatlarda bo`ladi, guruh a`zolari o`rtasidagi bevosita o`zaro aloqalar ustun turadi, guruh a`zolari o`rtasidagi munosabatlar norasmiy institutlar yordamida tartibga solinadi. Bundan tashqari, maxsus vazifalarni bajarishga mo`ljallagan, yuqori darajada shakllagan kichik maqsadli guruhlar ham mavjud. Bu guruhlarda a`zolar o`rtasidagi munosabatlar maxsus xizmat ko`rsatmalari bilan tartibga solinadi. Yashirin ishlayotgan partiya yacheykasi bunga misol bo`la oladi. Kichik guruhlarga oilani, do`stlarni, qo`shnilarni, ishlab chiqarish brigadasini va boshqa guruhlarni kiritish mumkin.

Kichik sotsial guruhlarning turlari juda ko`p. Ular turli mezonlarga qarab turlarga ajratiladi. Guruh munosabatlari tuzilmasiga qarab kichik sotsial guruhlar rasmiy va norasmiy guruhlarga, a`zolar o`rtasidagi munosabatlarning yaqinligiga qarab esa birlamchi va ikkilamchi guruhlarga, guruhga a`zo bo`lish va bo`lmasligiga qarab a`zoli va referent guruhlarga bo`linadi. Sanab o`tilgan guruhlarni birma-bir ko`rib chiqamiz.

Rasmiy va norasmiy sotsial guruhlar, guruhlarni bunday tarzda turlarga bo`lish birinchi bo`lib amerikalik sotsiolog E. Meyo tomonidan taklif qilingan edi, guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga ajratish asosida guruh munosabatlarining tuzilmasi yotadi.

Rasmiy guruhlar - bu huquqiy statusga ega bo`lgan sotsial institut, tashkilot qismi hisoblanadigan mavjud institut, tashkilotdagi mehnat doirasida aniq maqsadga ega bo`lgan sotsial guruhlardir.

Rasmiy guruhlarga quyidagi belgilar xos: aniq va ischil maqsad, ierarxiyaga asoslangan aniq funktsiyalar, ma`lum qoidalarga muvofiq keladigan huquq va burchlar, a`zolar o`rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini nazorat qiladigan rasmiy institutning mavjud bo`lishi va boshqalar.

Rasmiy guruhlarda guruh maqsadlari, funktsiyalari xatti-harakat qoidalari, hatto a`zolik shartlari maxsus hujjatlarda (dastur, instruktsiya, qonun va boshqalar) qayd etilgan bo`ladi.

Rasmiy guruhlarga siyosiy partiyalar, davlat, diniy va boshqa tashkilotlar kiradi. Shuningdek, ishlab chiqarish kollektivi, maktab sinfi, sport komandasi va boqalarni kiritish mumkin.

Rasmiy guruh - bu aniq sotsial guruh, jamiyat sotsial tuzilmasining elementidir. U ob`ektiv holda mavjud. Uning strukturasi va xatti-harakat shakllari keng miqyosdagi guruh yoki jamiyat tomonidan boshlanadi. Individ rasmiy guruhga a`zo bo`lar ekan, o`zining shaxsiy sifatlarini yo`qotadi va rasmiy guruh tashkiloti doirasidagi u yoki bu rollarni bajaruvchi kishiga aylanadi.

Rasmiy guruhlar ham rasmiy (korxona, brigada kasaba uyushmasi, jamoat va davlat tashkiloti), ham rasmiy struktura tomonidan tan olinmagan, ya`niy norasmiy (yashirin tashkilot, norasmiy guruh va hokazo) bo`lishi mumkin.

Norasmiy guruhlar, ko`pincha bunday guruhlar «psixologik guruhlar» yoki «sotsial psixologik guruhlar» deb ataladi. Chunki bu guruhlarning tashkil topish zaminida guruh a`zolari o`rtasidagi psixologik, hissiy munosabatlar yotadi. Norasmiy guruhlarning paydo bo`lishida vaziyat va umumiy mafaatlar majmui muhim rol` o`ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba`zan, manfaat yuzasidan tuzilgan guruhlar ham deb atashadi. Odamlar ehtiyojlari turli-tuman bo`lganligi sababli norasmiy guruhlar mavjud.

Norasmiy guruh rasmiy guruhga qaraganda boshqacha tuzilishga ega. Agar rasmiy guruhda guruh sotsial strukturaning yuqori organlar va hatto jamiyat tomonidan tuzilsa, norasmiy guruhlar esa shaxsiy asosda, ya`niy uni tashkil etadigan individlar tashabbusi bilan tuziladi. Tashabbuskor kishilar bu guruhda faol rol` o`ynaydilar va o`z-o`zidan guruhda a`zolarning ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat beradigan xatti-harakat tizimi rivojlanadi.