Umumiy doc

вискозиметр схемаси. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

255 
Suyuqlikning qovushoqligini o‘lchashda uning kapillyar 2 li idish 1 dagi sath 
o‘zgaradi. Qovushoqlikning ortishi suyuqlikning gidravlik bosimi hisobiga 
membrana 3 ning pastga egilishiga sabab bo‘ladi. Natijada zoldirli membrana bilan 
biriktirilgan zoldirli klapan 4 havo bilan to‘ldirilgan pnevmokamera 5 ning yuqorigi 
qismidagi konussimon teshikni berkitadi. Havo pnevmokameraga magistral havo 
yo‘lidan doimiy drossel 7 yordamida 0,14 mPa bosimda beriladi. Bosim suyuqlik 
sathin balandligining o‘zgarishiga mutanosib ravishda ortadi, bunga prujina 12 ning 
siljishi natijasida erishiladi. Qovushoqlik kamayganda zoldirli klapan ko‘tariladi va 
havo teshik 8 orqali atmosferaga chiqib ketadi. Kapillyar 2 dan oqib chiqadigan 
suyuqlik sig‘im 9 ga tushadi, u erdan shesternyali nasos 10 yordamida so‘rib olinadi, 
nasosni reduktorli sinxron dvigatel 11 harakatga keltiradi. Nasos tekshirilayotgan 
suyuqlikni termostat orqali so‘rib oladi (chizmada ko‘rsatilmagan). Ikkilamchi asbob 
6 sifatida o‘ziyozar PV4-E yoki manometrdan foydalanilgan bo‘lib, ularning 
shkalalari qovushoqlik birliklarida darajalangan bo‘ladi. 
O‘lchash chegaralari (212—938)∙10
3
Pa∙s ni, nisbiy keltirilgan xatolik ±2% ni 
tashkil qiladi. 
6.43- rasmda halqali viskozimetrning 
prinsipial sxemasi keltirilgan. Xalqasimon 
kamera 3 prizma 2 ning tayanch oyoqlari 
yordamida o‘z geometrik markaziga osib 
qo‘yilgan. Halqaning pastki qismiga yuk 4 
mahkamlab qo‘yilgan. Suyuqlik termostat 
orqali halqasimon kamera 3 ga so‘rib olinadi va 
kapillyar naycha 5 dan idish 6 ga oqib chiqadi. 
Suyuqlikning 
qovushoqligi 
o‘zgarganda 
aylantiruvchi moment hosil bo‘ladi, uning 
6.43 – расм. Ҳалқали вискозиметрнинг 
схемаси 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

256 
ta’sirida halqasimon kamera strelkasi bilan tayanch nuqta atrofida aylanishga teskari 
ta’sir etuvchi moment bilan muvozanatlashmagunga qadar buriladi. SHkala 1 
bevosita qovushoqlik birliklarida darajalangan. Qovushoqlikni o‘lchash chegaralarini 
yuk 4 og‘irligini oshirish yoki kamaytirish yo‘li bilan o‘zgartirish mumkin. 
Asbobning maksimal xatoligi tajriba yo‘li bilan aniqlangan bo‘lib, ±1,5%ni tashkil 
qiladi, xalqaning maksimal burilish burchagi 60°, o‘lchash chegarasi esa 20 mPa∙s. 
Ichi kovak halqada suyuqlik sathning o‘zgarishi quyidagi aylantiruvchi 
momentni hosil qiladi: 
M
ayl
=H∙j∙S∙R . (6.44) 
Buning ta’sirida halqa soat strelkasi harakati yo‘nalishida buriladi. Halqaning 
burilishi teskari ta’sir etuvchi momentni yuzaga keltiradi: 
M
tes
=F∙b∙sina . (6.45) 
Momentlar teng bo‘lganida. ichi kovak halqa yangi muvozanat vaziyatida 
to‘xtaydi: 
M
ayl
=M
tes
(6.46) 
yoki 
H∙j∙S∙R=F∙b∙sina, 
bu erda N — suyuqlik sath; j — suyuqlikning solishtirma og‘irligi; S — halqa yarim qismlari o‘rtasidagi 
to‘siqning yuzi; R — halqaning o‘rtacha radiusi; G‘ — yukning og‘irlik kuchi; b — tizimi og‘irlik markazining tayanch 
nuktasigacha masofasi; a — halqaning burilish burchagi. 
Ayni halqa uchun G‘, b, S, R kattaliklar o‘zgarmas, shuning uchun 
H∙j=K∙sina , (6.47) 
bu erda 
K=F∙b/S∙R. 
(6.47) tenglama asbobning statik tavsifini ifodalaydi va idishdagi suyuqlik sathi 
bir xil bo‘lganida uning og‘irligi halqa burilish burchagining sinusiga mutanosib va 
faqat qovushoqlikka bog‘liqligini bildiradi. Viskozimetr shkalasining notekisligini 
maxsus lekalo yordamida bartaraf etish mumkin. 
Doimiy sathli viskozimetrning ishlashi sathni belgilangan balandlikda saqlab 
turish prinsipiga asoslangan. O‘zgaruvchan sathli asboblardan farqli ravishda bu erda 
suyuqlik sarfining qat’iy bir doimiylikda bo‘lishi shart emas. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

257 
6.44- rasmda doimiy sathli viskozimetrning sxemasi keltirilgan. Silindrik idish 
1 ga elastik biriktiruvchi 2 yordamida, masalan, uchi 90°ga bukilgan kapillyar 3 
mahkamlangan bo‘ladi. Kapillyar induktorli datchik 5 ning qisqa tutashtirilgan 
chulg‘ami (ekrani) 4 bilan bikr qilib birlashtirilgan. Datchik induktiv chulg‘ami 6 
bo‘lgan P-simon sterjendan iborat. 
Suyuqlik yig‘gich idishdan nasos yordamida idish 1 
ga uzatiladi va kapillyar 3 orqali oqib chiqadi. Kapillardan 
chiqadigan 
suyuqlikning 
sathi 
oqib 
chiqayotgan 
suyuqlikning sarfiga bog‘liq bo‘lgan reaktiv kuch hosil 
qiladi. Bu kuch kapillyar 3 ning erkin uchini siljishga 
majbur qiladi.
Tekshirilayotgan suyuqlikning va uning kapillyardan 
o‘tayotgan sarfi o‘zgaradi, buning natijasida reaktiv kuch 
ham o‘zgarib, kapillyarning erkin uchini siljitadi. 
Kapillyarning uchi bilan birga u bilan bikr qilib biriktirilgan qisqa tutashtirilgan 
chulg‘am 5 siljiydi. 
O‘zgaruvchan tok bilan ta’minlangan induktiv chulg‘am 6 P-simon magnit 
o‘tkazgich sterjen va bu sterjenning erkin uchi orasidagi tirqish orqali o‘zgaruvchan 
magnit oqimi hosil qiladi. Sterjen 5 ning bitta yarim qismga qisqa tutashtirshtirilgan 
chulg‘am 4 kiydirilgan, u magnit kuch chiziqlarini berkitish xossasiga ega bo‘ladi, 
chunki bu halqaning siljishi natijasida sterjen 5 ning erkin uchlari orasidagi tirqish 
orqali magnit okimi o‘tadigan yuza o‘zgaradi. Natijada induktiv chulg‘am 6 hosil 
qiladigan magnit oqimi qisqa tutashtirilgan chulg‘amdan nariga o‘tmaydi, ya’ni 
berkilib qoladi. Bu erda, induktivlik o‘zgaradi va uni ikkilamchi asbob qayd etadi. 
SHunday qilib, qovushoqlik o‘zgarganida ekran 4 bilan bikr, birikkan kapillyar 
sterjen 5 bo‘ylab siljiydi, buning natijasida ikkilamchi asbob qayd etadigan 
induktivlik o‘zgaradi. Toshkent davlat texnika universiteti professor-o‘qituvchilari 
yaratgan bu viskozimetrlar o‘lchash aniqligi va asbobning ishonchli ishlashini 
oshirishga imkon beradi.