Umumiy doc

V
Z
Y
f
I
=
Ko‘pincha mezon sifatida foyda ko‘rsatkichi ishlatiladi: 
;
V
C
Z
C
Y
C
I
u
z
y
−
−
=
1
max
∈
=
u
опт
I
I
 
bu erda, 
Y
-chiqarilayotgan mahsulot vektori; 
Z
-xom ashyo va energiya vektori 
V
-boshqarish vektori; 
u
z
y
C
C
C
,
,
- 
mahsulot, xom ashyo va energiya narxi. 
Optimallik mezoni rostlanuvchi ob’ekt va boshqarish tizimi vazifasining tahlilidan 
shakllanadi. Buning uchun rostlash tizimining statik xarakteristikalaridan foydalanish 
mumkin. Statik xarakteristikalarni optimallash ko‘proq rostlanuvchi ob’ekt 
ko‘rsatkichlariga tegishli. Bunda tizimning ish sharoitiga ko‘ra muayyan kattalikning 
eksperimental qiymatini topish kerak. Bu talab boshqariluvchi ob’ektning statik 
xarakteristikalaridagi ekstremum nuqtalarini aniqlash va tizimning shu nuqtalar 
atrofidagi ishini ta’minlash yo‘li bilan bajariladi. 
Statik optimallash tizimlari odatda, boshqaruvchi hisoblash mashinalari yoki 
analog raqamli texnika elementlarida amalga oshiriladi. Optimal boshqarishlarni 
hisoblashdan tashqari boshqaruvchi hisoblash mashinalari (BHM) dastlabki 
matematik 
modelning 
davriy 
ravishda 
to‘g‘rilanishini 
ta’minlashi 
kerak. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

397 
Datchiklarning so‘rog‘i, boshqaruvchi ta’sirlarni hisoblash va modelga tuzatishlar 
kiritish davriy ravishda bajariladi, boshqaruvchi ta’sirlarning qiymati esa bevosita 
rostlovchi organlarga yoki avtonom rostlagichlarning sozlanishiga uzatiladi. Statik 
optimallash tizimlar, stabillash tizimlariga xos bo‘lgan ko‘p kamchiliklardan holisdir. 
Ular texnologik jarayonning o‘zgargan kirish o‘zgaruvchilariga muvofiq holda 
optimal statik rejimni ta’minlaydi. Agar boshqarilmaydigan kirish o‘zgaruvchilari 
sust o‘zgarib texnologik apparatning dinamikasi e’tiborga olinmasa, BHM lar statik 
modelni davriy ravishda moslab, boshqariluvchi o‘zgaruvchilarning yangi qiymatini 
hisoblab turadi. Bunday boshqarish tizimlari statikaning optimal rejimini saqlaydi va 
dinamikaning optmal mezonini ta’minlamaydi. 
Ba’zi texnologik jarayonlar xususiy g‘alayonlanishlarga ega bo‘lgani sababli 
tizimning ishi nostasionar rejimlarda o‘tadi. Bunday hollarda statik optimallash tizimi 
jarayoning optimal o‘tishini ta’minlay olmaydi, chunki boshqarish algoritmiga 
kiritilgan matematik model tizimning nostasionar xususiyatlarini aks ettirmaydi. 
SHuning uchun, statik modelga tuzatishlar kiritib, optimal boshqarishni hisoblash 
imkoniyati bo‘lmaydi. 
Dinamik optimallash tizimlari. Bu turdagi texnologik jarayonlarni boshqarish 
tizimlari ma’lum bir mezonni optimallash masalasini hal qiladi: 
∫
=
1
0
)
,
,
(
t
t
dt
V
Z
Y
f
I
. 
Bu mezonning xususiy varianti - foydadir: 
{
}
∫
−
−
=
1
0
)
(
)
(
)
(
t
t
u
z
y
dt
t
V
C
t
Z
C
t
Y
C
I
; 
1
∈
=
v
опт
I
extremum
I
. 
Texnologik jarayonlarning dinamik modeli umumiy holda parametrlari 
mujassamlashgan ob’ektlar uchun chiziqli bo‘lmagan differensial tenglamalar 
tizimidan, yoki (parametrlari taqsimlangan ob’ektlar uchun) xususiy hosilali 
tenglamalar tizimidan iborat. 
Dinamik optimallashning vazifasi, odatda, turli cheklanishlar bilan bog‘liq 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

398 
qo‘shimcha shartlar mavjud bo‘lgan ma’lum funksiyalarning ekstremumlarini 
topishdan iborat. Bu cheklanishlar y(t) funksiya hosilalarining muayyan maksimal 
kattaliklaridan iborat bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: 
,
)
(
n
n
n
M
dt
t
y
d
≤
 
bu erda, 
n
M
- doimiy kattalik (
n
 - 1, 2, 3, . . .) 
O‘tish funksiyalarining xosilalarida cheklanishlardan tashqari boshqa mumkin 
bo‘lgan cheklanishlarni ham e’tiborga olish kerak. Dinamik optimallash tizimlari 
texnologik jarayonlarning faqat turg‘un rejimidagina emas, balki o‘zgaruvchan ish 
rejimlarida ham foydaning eng katta qiymatini ta’minlaydi. Boshqariluvchi 
ob’ektning nostasionar rejimlarini aks ettiruvchi matematik model vaqtning istalgan 
onida optimal boshqarishni tuzatish va hisoblashga imkon beradi. 
Dinamik optimallash tizimini amalga oshirish bir muncha qiyinchiliklar bilan 
bog‘liq bo‘lib, katta hajmli talab xotirlash qurilmalari va BHM ning jadal harakatini 
talab qiladi. Hozirgi paytda dinamik optimallash tizimlari juda kam amalga 
oshiriladi. Ammo texnologik jarayonlarning tipaviy dinamik matematik modellarini 
yaratish optimallash prinsiplarini kimyoviy texnologik boshqarishda qo‘llashga 
imkon beradi. 
13-BOBGA TEGISHLI TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR TERMASI 
1. Integral baholash usuli 
2. Integral kvadratik baholash 
3. Mixaylov godografi 
4. Turg‘un tizim 
5. Tuzatilgan kvadratik integral baholash 
6. CHiziqli integral baholash
7. Texnologik rejim parametrlarini stabillash tizimlari 
8. Statik optimallash 
9. Dinamik optimallash 
NAZORAT SAVOLLARI 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

399 
1. Turg‘un tizim deb nimaga aytiladi ? 
2. Raus-Gurvis algebraik mezonini ta’rifini keltiring. 
3. Mixaylov godografi deganda nrimani tushunasiz? 
4. Naykvist-Mixaylov chastota mezonining tavsifini keltiring. 
5. Rostlash sifati, ya’ni turg‘unlik darajasi qanday tahlillar asosida baholanadi? 
6. Statik optimallash tizimlari degada nimani tushunasiz? 
7. ning vazifasi nimalardan iborat 
8. Texnologik rejim parametrlarini stabillash tizimlarining afzalliklari nimalardan 
iborat? 
9. ART sintezining vazifasi nima? 
10. CHiziqli integral baholashga izoh bering.