Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

OʻTGAN VA QAYTGAN OQ YORUGʻLIKDA NYUTON XALQALARI 
(Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 10, 20, 21, 23, 24, 53, 57, 60.) 
Tajriba maqsadi: Oʻtgan yorugʻlikdagi yorqin xalqalarni qaytgan nurdagi 
qoramtir xalqalar bilan qiyoslash. Interferension tasvirlarning oʻzaro bogʻliqligini 
yuqoriroq optik zichlikli muhitdan qaytishda yuz beradigan fazalarning keskin 
oʻzgarishi orqali tushuntirish. Bu ikki interferension tasvirning kontrastini 
qiyoslash. 
Qisqacha nazariya: Suvdagi yupqa neft qatlamlaridagi. juda yupqa sovun 
pardalaridagi va yupqa havo qatlamlaridagi rangli hodisalar yorugʻlik 
toʻlqinlarining interferensiyasi sababli yuzaga keladi. Bugungi kunda yupqa 
qatlamlardagi 
yorugʻlikning 
interferension hodisalaridan shisha sirtidan 
akslanishlarni kamaytirish maqsadida foydalaniladi.
Nyuton xalqalari bir-biriga juda yaqin boʻlgan ikkita sindiruvchi sirtlardan 
yorugʻlikning qaytishi va sinishi natijasida yuzaga keladi. Mazkur tajribada 
Nyuton xalqalari egrilik radiusi katta boʻlgan va juda sust qavariq tomoni yassi 
shisha plastina bilan tutashgan yassi qavariq linza orqali generasiyalanadi. Agar bu 
birikma perpendikulyar tushayotgan parallel oq yorugʻlik bilan yoritilsa, ikki sirt 
tutashgan nuqta atrofida rangli shakldagi konsentrik xalqalar hosil boʻladi. 
Interferension xalqalar qaytgan yorugʻlikda ham, oʻtgan yorugʻlikda ham 
kuzatiladi. interferension xalqalar orasidagi masofa doimiy emas, chunki bitta 
tutashuvchi sirt egik. 
80-rasmda d qalinlikli ponasimon havo qatlami orqali interferensiyaning ikki 
shisha sirtida yuzaga kelishi tasvirlangan: yorugʻlik toʻlqini W chap tarafdan linza 
L chegaraviy sirtiga tushadi va qisman qaytadi 
𝑇
1
. Qaytmagan qismi esa 
ponasimon havo qatlamidan 
𝑇
2
oʻtib, shisha plastina sirtidan qaytadi. 
79-rasm. Yassi shisha plastina bilan egrilik radiusi katta boʻlgan yassi-qavariq 
linzaning sxematik tasviri.
P: shisha plastina

---

196 
L: yassi-qavariq linza
R: egrilik radiusi
r: shisha plastina bilan linzaning tutashgan nuqtasigacha masofa 80-rasm. 
Ponasimon havo qatlamida interferensiyani tushuntirish sxemasi,
L: yassi-qavariq linza, 
P: shisha plastina, L va P oraliqda yorugʻlik nurining qaytishi va uzatilishi 
natijasida yuzaga keluvchi 
𝑇
1
… 
𝑇
5
toʻlqin qismlari,
d: lnzaning shisha sirti bilan shisha plastina orasidagi masofa. 
P oraliqdan qaytish yuqoriroq optik zichlikli muhitda yuz berganligi sababli, 
qisman qaytgan toʻlqin 𝑇
3
𝑇
1
toʻlqindan farqli, fazaning sakrab oʻzgarishiga duchor 
boʻladi. (mos keluvchi qaytgan toʻlqin arqonning mahkamlangan oxirida) 
Qaytmagan qism katta optik zichlikka ega boʻlgan shisha plastina orqali 𝑇
2
toʻlqin 
sifatida oʻtadi. 𝑇
3
toʻlqin esa L linzaga qaytadi va linzada fazasi sakrab oʻzgarishi 
bilan 
𝑇
4
toʻlqin sifatida yana qaytadi. Qaytmagan qismi esa yuqoriroq optik 
zichlikka ega boʻlgan yana shisha plastina orqali, fazasi sakrab oʻzgarmasdan 
oʻtadi. Keyinchalik 𝑇
5
bilan belgilangan toʻlqin qismlari koʻp marotaba qaytishlar 
orqali yuzaga keladi. 
79-rasm 80-rasm 

---

197 
Qaytgan yorugʻlikda interferensiya qisman toʻlqinlar 
𝑇
1
va 
𝑇
3
da kuzatiladi. 
𝑇
1
bilan 
𝑇
3
orasidagi yoʻllar farqi: 
𝑑
𝑅

2 

𝑑 

𝜆 / 2 (4.11) 
va qaytish hamda sinish orqali shaklangan interferension tasvir, qora markaz 
atrofidagi konsentrik qoramtir xalqalardan tashkil topadi, Destruktiv interferensiya 
yuzaga kelish sharti, agar yoʻllar farqi 𝜆 toʻlqin uzunligining yarmiga karrali boʻlsa 
bajariladi. 

2 

𝑘 

1

𝜆/2 

2 

𝑑 

𝜆/2 k 

1,2,3,…
Yoki 
𝑑 

𝑘 

1

𝜆/2 (4.12) 
Oʻtgan yorugʻlikda 𝑇
2
bilan 
𝑇
4
toʻlqinlarda interferensiya kuzatiladi. 
𝑇
2
bilan 
𝑇
4
orasidagi yoʻllar farqi dT 
𝑑𝑇 = 2 𝑑 = 2 𝜆 /2 (4.13) 
Agar oʻtgan yorugʻlikda Nyuton xalqalari kuzatilsa, interferension manzara 
qaytgan nurning interferensiyasiga qoʻshiladi. Oʻtgan yorugʻlikning doiralar 
toʻplami ravshanroq. Shuning uchun qora xalqalarning oʻrniga yorqin xalqalar 
oʻlchanadi. Yuqoriroq optik zichlikka ega boʻlgan muhitda ikki marta qaytgan 
toʻlqin qismi 𝑇
4
, 
𝑇
1
ning ikki faza sakrashini boshdan kechiradi va shunday qilib 
𝑇
4
bilan 
𝑇
2
ustma-ust tushganda, 
𝑇
2
original toʻlqinlar seriyasi bilan fazasi mos keladi.
Konstruktiv interferensiyaning yuzaga kelish sharti, dT yoʻllar farqi 𝜆 toʻlqin 
uzunligiga karrali boʻlsa, bajariladi. 
𝑘 

𝜆 

2 

𝑑 

2 

𝜆/2 k 

1,2,3,… 
yoki
𝑑 

𝑘 

1

𝜆/2 (4.14) 
Bu shart qaytgan yorugʻlikda destruktiv interferensiya uchun shartga (4.12) aynan 
mos 
keladi. 
Shuning 
uchun 
kuzatilayotgan 
interferension 
manzaralar 
qoʻshimchadir. 

---

198 
80-rasm boʻyicha 
𝑇
1
va 
𝑇
3
toʻlqin qismilarining amplitudalari deyarli teng, chunki 
ikkala toʻlqin qismlari ham bitta qaytish bilan generasiyalangan. 𝑇
4
toʻlqin ikkita 
qaytish orqali generasiyalangan, shu sababli u qaytishsiz generasiyalangan 
𝑇
2
ga 
nisbatan ancha sust. Shuning uchun, kontrast, ya′ni yorqin xalqalar bilan qoramtir 
xalqalar intensivliklari orasidagi nisbiy farq qaytgan yorugʻlik holidagidan oʻtgan 
yorugʻlik holida ancha sust.
80-rasmga koʻra, (4.12) va (4.14) dagi d qalinlik qavariq linza bilan shisha plastina 
orasidagi tutashuv nuqtasi r masofasiga va qavariq linzaning egrilik radiusiga R 
bogʻliq. d qalinlikning kichik qiymatlari uchun biz quyidagiga ega boʻlamiz. 
d 
=
𝑟
2
2𝑅
(4.15) 
Qoʻshni Nyuton xalqalarining diametrlari
𝐷
𝑘

2 𝑟
𝑘
uchun (4.12) yoki (4.14) dan, mos ravishda (4.15) dan ham quyidagi munosabat 
olinadi: 
𝐷
𝑘+1
2
− 𝐷
𝑘
2

4 𝑅 

𝜆 (4.16) 
Shunday qilib, agar linzaning egrilik radiusi R ma′lum boʻlsa, oq yorugʻlikning 
oʻrtacha toʻlqin uzunligi diametrlarni oʻlchash orqali aniqlanishi mumkin.