Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

 
Sinash uchun savollar: 
1. 
Quyosh kollektori haqida ma′lumot bering. 
2. 
Quyosh kollektorining effektivligini tushuntiring. 
3. 
Quyosh kollektorini qizib ketishining oldini olish uchun qanday usullar 
qoʻllaniladi? 
4. 
Kollektor atrof muhitga qanday holatlarda issiqlik tarqatadi? 

---

89 
5-laboratoriya ishi 
SUV ARALASHMASI TEMPERATURASINI ANIQLASH 
(Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 4, 9, 11, 42, 43, 46, 47, 58.) 
Tajriba maqsadi: Temperaturalari 
𝑡
1
va 
𝑡
2
boʻlgan, 
𝑚
1
va 
𝑚
2
massali suv 
miqdorlarini kalorimetrda aralashtirish va aralashmaning temperaturasini 
𝑡
𝑛
aniqlash. 
Qisqacha nazariya: Jismlar va jism qismlari orasida issiqlikni bir-biriga uzatilish 
hodisasi issiqlik almashinuv deyiladi va u tabiatda quyidagi usullar bilan amalga 
oshadi: konveksiya, issiqlik oʻtkazuvchanlik va nuiianish. Bu sanab oʻtilgan 
issiqlik almashinuv turlari jism lar yoki jism qismlari orasida temperatura farqi 
boʻlgandagina amalga oshadi. Tem peratura farqi katta boiganda jarayon intensiv 
(jadal) ketadi. Jismlar yoki jism qismlari orasida temperatura tenglashganda 
issiqlik almashinuv toʻxtaydi va bu holat issiqlik muvozanati deyiladi.
Konveksiya. Suyuqlik va gazlar isitilgan vaqtda issiqlik manbayiga yaqin boʻlgan 
qatlam tez isib kengayadi, uning zichligi kamayadi, natijada yuqoriga qalqib chiqa 
boshlaydi. Uning oʻm ini yuqori, sovuqroq (temperaturasi pastroq, binobarin, 
zichligi koʻproq) qatlam egallaydi. Bu jarayonda issiqlik suyuqlik yoki gaz 
molekulalarining yuqoriroq tem peraturali qatlam lardan pastroq temperaturali 
qatlamlaiga birdaniga siljishi bilan uzatiladi. Bu hodisa konveksiya deyiladi. 
Konveksiya boʻlm aganda plita ustiga qoʻyilgan idishdagi suv juda sekinlik bilan 
isigan boʻlar edi. Faqat suyuqlik va gazlardagina konveksiya boʻlishi mumkin. 
Agar turli temperaturali ikki modda bir biriga tutashtirilsa, issiqlik almashinuvi 
jarayonidan keyin bu moddalar orasidagi temperaturalar farqi nolga teng boʻladi. 
Aralashmaning temperaturasini aniqlash uchun quyidagi qoida qoʻllaniladi: 
𝑐
1
𝑚
1
(𝑡
𝑛
– 𝑡
1
) = 𝑐
2
𝑚
2
(𝑡
2
− 𝑡
𝑛
) (2.20)
bu yerda 
𝑐
1
va 
𝑐
2
, mos ravishda modda 1 va modda 2 larning solishtirma issiqlik 
sigʻimlari; 𝑚
1
va 
𝑚
2
ularning massalari; 
𝑡
1
va 
𝑡
2
mos ravishda ularning 
temperaturalari, 
𝑡
𝑛
esa aralashmaning umumiy temperaturasi. 

---

90 
Turli temperaturali moddalarni aralashtirish boʻyicha tajribalarda issiq jismdan 
berilgan issiqlik miqdori, sovuq jism olgan issiqlik miqdoriga teng. Koʻrilayotgan 
holda, issiq suv bergan issiqlik miqdori 
𝑄
1
, sovuq suv olgan issiqlik miqdoriga 
𝑄
2
teng, ya′ni 𝑄
1
=
𝑄
2
. Agar suvning solishtirma issiqlik sigʻimi 𝑐
𝑣
ma′lum boʻlsa, 
unda turli massali suv aralashmasining temperaturasi (2,20) formula yordamida 
quyidagi formula boʻyicha hisoblanishi mumkin:
𝑐
𝑣
= 𝑐
1
= 𝑐
2
,
𝑐
𝑣
= 4,19 kJ/(kg
⋅K),
𝑡
𝑛
=
𝑚
1
𝑡
1
+𝑚
2
𝑡
2
𝑚
1
+𝑚
2
(2.21)