Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilarida fizikadan masalalar yechish asosida fanga oid kompetensiyalarni shakllantirish”

Kompetentlik - bu o‘quvchi shaxsining erishilgan sifati yoki sifatlari yig‘indisi (qadriyat-semantik yo‘nalishlar, bilim, ko‘nikma, qobiliyatlar) va ma’lum bir sohada minimal tajribalari hisoblanadi. Kompetentlik - bu o‘quvchining tegishli kompetensiyaga ega bo‘lishidan boshqa narsa emas, shu jumladan uning faoliyat predmetiga shaxsiy munosabati, kompetensiya esa o‘quvchining ma’lum bir sohada samarali ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bo‘lgan, oldindan belgilangan ijtimoiy talablar majmuasi sifatida tushuniladi.
A.V. Xutorskiyning fikricha, bu borada “kompetentlik” va “ta’lim kompetensiyasi” tushunchalarini farqlash muhim ahamiyatga ega. A.V. Xutorskiy ta’lim kompetensiyasi deganda, o‘quvchining o‘zaro bog‘liq semantik yo‘nalishlari, bilimlari, ko‘nikmalari, qobiliyatlari va tajribasi ma’lum bir doiradagi voqelik va ijtimoiy ahamiyatga ega ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan, ma’lum bir doirada ifodalangan ta’limga bo‘lgan talabni tushunadi. Ta’lim kompetensiyalari o‘quvchining kelajakdagi to‘liq hayoti uchun zarur bo‘lgan faoliyatini modellashtiradi. Masalan, ma’lum bir yoshga qadar bola hech qanday kompetensiyani amalga oshira olmaydi, lekin shu bilan birga u hali ham kelajakdagi hayoti va mehnat faoliyati haqidagi tasavvurlari bilan shakllanishi lozim.
Masala yechish faol bilish jarayon bo‘lib, unda fizik hodisalarni kuzatish va eksperiment muhim rol o‘ynaydi; ular sizga tegishli tasvirlar va tasvirlarni yaratishga, masalaning shartlarini aniqlashtirishga va hokazolarga imkon beradi. Demak, fizika o‘qituvchisining vazifasi o‘quvchilarni ongli ravishda masalalar yechishga o‘rgatish, shartlarni qisqacha yozib olish va masala yechishning optimal usullaridan foydalanish, samarali yechimlarni topishga o‘rgatishdan iborat. Ushbu masalalarni muhokama qilish jarayonida o‘quvchilar masalalarni yechish metodikasini o‘rganadilar, ularni yechish bilan bog‘liq ishning asosiy bosqichlarini aniq tushuna boshlaydilar. A.V. Usova masalalarni yechish bilan bog‘liq holda, bajariladigan ishning asosiy bosqichlarini bilish va ularga rioya qilishni mehnat madaniyatining elementlaridan biri sifatida e’tirof etib, darsda murakkab yechimlarning quyidagi elementlarini ajratib ko‘rsatadi:

• 
  masala shartlarini o‘qish;
  
• 
  masala haqida qisqacha ma’lumotni yodga olish;
  
• 
  chizma, diagramma yoki rasmlarni bajarish;
  
• 
  masalaning fizik mazmunini tahlil qilish va uni yechish usullarini (imkoniyatlarini) aniqlash;
  
• 
  yechim rejasini tuzish;
  
• 
  umumiy ma’noda yechimni amalga oshirish;
  
• 
  hisob-kitoblar;
  
• 
  natijani tahlil qilish va yechimni tekshirish.
  

Fizikadan masalalar yechish o‘quv faoliyatining zaruriy elementi sanaladi. Muammolarni hal qilish jarayonida V.A. Kokin, N.N. Tulkiboyeva,
L.M. Fridmanning fikriga ko‘ra, o‘quvchilarning bilimlari aniqlashtiriladi, hodisalarning mohiyati haqida tushuncha hosil bo‘ladi, fizik tushunchalar va miqdorlar haqiqiy ma’noga ega bo‘ladi, o‘quvchi fikr yuritish, sabab-oqibat munosabatlarini o‘rnatish, asosiy narsani ajratib ko‘rsatish va undan voz kechish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Fizikadan masalalar yechish bilimni ongli ravishda qabul qilishga, formalizmdan xolos bo‘lish imkonini beradi .
A.S. Kondryatov, L.A. Larchenkovaning ta’kidlashicha, umumta’lim maktablarida o‘quvchilar fizikadan masalalar yechish orqali fizik qonunlarning mohiyatini tushunib boradilar.
Sh.E. Shishovning ta’kidlashicha, o‘quvchilarga fizikadan masalalar yechish kompetentlikni shakllantirish, ya’ni bilimlarni real hayotiy vaziyatda qo‘llash qobiliyati zamonaviy ta’limning eng dolzarb muammolaridan biri. Aksariyat tadqiqotchilar fanlarni o‘qitishda asosan, uchta asosiy kompetentlikni: axborot, kommunikativ va o‘z-o‘zini tashkil qilish yoki o‘z-o‘zini tarbiyalashni e’tirof etishadi. O.Yakovlevaning fikricha, kompetentlikka asoslangan yondashuv uchta nomdagi kompetentlikni shakllantirishdan iborat bo‘lib, bilimlarni emas, balki o‘quvchining notanish vaziyatda bilimlarni qo‘llash, muammolarni hal qilish, fikrlarini ifoda etish, ma’lumotlar bilan ishlash va xulosalar chiqarish qobiliyatini tekshirishga imkon beradi.
Kompetentlikka asoslangan yondashuv - bu ta’lim vektorlari - o‘rganish, o‘z­o‘zini rivojlantirish, ijtimoiylashuv va individuallikni rivojlantirishga qaratilgan ustuvor yo‘nalish sanaladi. A.A.Verbetskiyning yozishicha, kompetentlikka asoslangan yondashuv fizikadan masalalar yechishda quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishda ifodalanadi:
o‘quv fani mazmunini farqlash, ta’limning asosiy va yuqori bosqichlarini rivojlantirishni ta’minlash; ta’limda kompetentlikka ta’minlovchi vositalar, usullar, metodlar, texnologiyalarni tanlash; darsdagi har qanday faoliyatda o‘quvchiga tanlash huquqini berish; yechimlari o‘rganilayotgan narsadan tashqarida bo‘lgan muammoli vaziyatlarni yaratish; o‘quvchilar tomonidan turli faoliyat usullarini rivojlantirish; o‘quv jarayonida muntazam ravishda aks ettirish;
faoliyat samaradorligini oshirish uchun o‘quvchilarning imkoniyatlarini, bilimlarini, qiziqishlarini maksimal darajada oshirish.
Shunday qilib, maktab fanlarining butun majmuasida asosiy kompetensiyalar shakllanishi kerak va fizika fani bu integratsiya jarayoniga muhim hissa qo‘shadi.
Dissertatsiyaning ikkinchi bobi «O‘quvchilarda fizikadan masalalar yechish kompetentlikni shakllantirish metodikasi» deb nomlanib, ushbu bobda umumta’lim maktabi o‘quvchilarida fizikadan turli tipdagi masalalarni tanlash va yechish orqali fanga oid kompetensiyalarni shakllantirishning metodik tavsiflari bayon qilingan.
O.E.Levenkoning ta’kidlashicha, o‘quvchilarda masala yechish kompetentlikni shakllantirish mezonlari va darajalarini bilish, shuningdek, o‘qituvchi tomonidan dars berishda qo‘llaniladigan metodikani baholash mumkin. Boshqa tomondan, kompetentlik - bu ma’lum bir darajagacha shakllanadigan o‘qitishning tegishli bosqichlari mazmunini aniqlash va ilmiy asoslash imkonini beradi.