Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuşlar:
1.Hytaý dil biliminiň taryhynyň häsiýetli taraplary nämeden ybarat? 
2.Hytaý diliniň fonetikasy barada edilen işleri häsiýetlendiriň.
3.Häzirki zaman hytaý dil bilimniň esasy aýratynlyklary nähili?
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1.Амирова Т.А., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.Б. История 
языкознания. М., 2007.
2. История лингвистических учений. Средневековый Восток. 
Л.,1981. 
3. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
Hindi dil bilimi
Gündogaryň özboluşly dilçilik däpleriniň ýene biri Gadymy 
Hindistanda ýüze çykypdyr. Ol hem edil hytaý dil bilimi ýaly, diňe 
bir özboluşly aýratynlyklary özünde saklaman, goňşy ýurtlarda dil 
bilen baglanyşykly pikirleriň emele gelmegine, ösmegine düýpli tä-
sir edipdir. B.e.öň II müňýyllygyň başynda Demirgazyk-Günbatar 
Eýran we Hindistan hindi-ýewropa taýpalary tarapyndan eýelenýär. 
Şunuň netijesinde hindi-eýran dilleri iki şaha – eýran hem-de hin-
-diari dillerine bölünýär. Birinji şahadan ýaýran dillerde gepleýän 

---

40
halklar häzirki Owganystanyň we Täjigistanyň çäklerinde ýaşapdyr 
diýlip çaklanylýar. Hindiarililer barada aýdylanda bolsa, olar dilden-
dile geçirilýän tekstleriň – wedalaryň (Rigweda, Samaweda, Ýad-
jurweda, Atharwaweda), weda medeniýetiniň (b.e.öň I müňýyllyk-
b.e I müňýyllygyň ortalary) eýeleri hökmünde tanalýar. Weda dili 
diýlip atlandyrylýan dini dessuryň dilini arassa saklamaga ymtylyş 
netijesinde b.e.öň I müňýyllykda diliň meseleleri bilen gyzyklanyl-
magyna sebäp bolupdyr. Weda dili ýokary gatlagyň wekilleriniň – 
brahmanlaryň arasynda ýaýrapdyr, bu dil hudaýlaryň dili hökmünde 
görlüp, onda jadyly güýç bar hasaplanylypdyr. Weda diliniň düzümin-
de könelişen sözler hem bolup, olara hatda, brahmanlaryň özleri hem 
düşünmändirler.
B.e. I müňýyllygynyň ortalarynda weda dili eýýäm ulanylyşdan 
galypdyr. Hytaý dil biliminden tapawutlylykda Hindistanda dil bilimi 
diniň täsirinde bolupdyr. Hindi dil biliminde esasy orun gepleýiş dili-
ne berlipdir, ýazuw diliniň – hatyň emele gelmegi has soňky döwür-
lere degişli edilýär. Şoňa görä-de, ilkinji nobatda ses kanunlaryna, 
owaza, sazlaşyga, şeýle-de käbir ýagdaýlarda sözleriň gelip çykyşyna 
üns berilýär. Gadymy hindiler gepleýiş seslerini we olaryň toparlara 
bölünişini emele geliş taýyndan öwrenmekde hem uly üstünlikler ga-
zanypdyrlar. Olar fonemalaryň hem-de gepleýiş sesleriniň şol bir zat 
däldigine düşünipdirler, bogun-fonema düşünjeleri barada maglumat-
lar beripdirler. Hindileriň sesleri emele gelşi taýyndan anyk bölümle-
re bölmegi netijesinde, harp-bogun ulgamly hatlaryň (brahmi-b.e.öň 
VIII asyr töweregi, nagari, dewanagari, şarada we ş.m hatlar) döreme-
gi üçin şertler döräpdir. 
Gadymy hindilerde leksikografiýa (sözlük düzüş) ugurlarynda 
hem uly üstünlikler gazanylypdyr. Olar sanskrit dilinde weda gimnle-
ri ýerine ýetirilende amala aşyrylýan däp-dessurlaryň düşündirişlerini 
beripdirler. Şunuň bilen bir hatarda weda diline-de üns berlip-
dir. «Rigwedada» öň ulanylyp, soň ulanylyşdan galan sözleriň 
düşündirişleriniň berilmegi ilkinji dilçilik tejribelerine degişlidir.
Hindi dil biliminiň ösüşiniň soňky döwürlerinde nirukta atly 
ýörite ders döreýär, bu ders dini dessurlarda ulanylýan sözleriň ge-
lip çykyşyny derňemek bilen meşgullanýar. Hudaýlaryň atlary, he-
reketleri, olar bilen baglanyşykly zatlar baradaky sözleri ýygnamak, 

---

41
düşündiriş bermek hem işjeň häsiýete geçýär. Gadymy hindi dilçileriniň 
biri bolan Ýaskanyň «Niruktasy» şol ugurdan biziň döwrümize gelip 
ýeten ilkinji giňişleýin leksikografik işdir. Bu iş bäş bölümden ybarat 
bolup, özünde manydaşlyk (sinonim) hataryny, zatlaryň adynyň tematik 
bölünişini, işlikleriň, işliklerden ýasalan atlaryň, sypatlaryň sanawyny 
jemleýär. Ýaska öz işinde, esasan hem, sözleriň gelip çykyşyna (eti-
mologiýa) uly üns beripdir. Şunuň bilen birlikde ol öz «Niruktasyna» 
grammatiki maglumatlary – sözleriň grammatiki bölünişini, söz ýasalyş 
barada maglumatlary, düşüm baradaky düşünjäni hem goşupdyr. Hindi 
dil biliminde grammatikanyň çylşyrymly meselelerini işläp düzmekde 
has uly üstünlikler gazanylýar.
Grammatika barada ýazylan işleriň içinde görnükli hindi dilçisi