Umumy dil bilimi

– filosofiýa bilen baglanyşyk «diliň düýp manysy», «dil we 
jemgyýet», «dil we aň», «dil we medeniýet», «sözüň manysynyň we 
düsünjäniň biri-birine gatnaşygy» ýaly meseleler çözülende ýüze çykýar;
– adamyň döreýşi, onuň diliniň irki döwürlerdäki ösüşi hakyndaky 
meseleler umumy dil biliminde antropologiýa bilen bilelikde çözülýär;
– diliň dürli görnüşdäki jemgyýetlerde ulanylyşy baradaky me-
seleler bolsa, umumy dil bilimini etnografiýa bilen baglanyşdyrýar;
– öli diller öwrenilende, ol dillerde geplän adamlaryň ýüze çy-
karylmagynda, ýaşaýyş çäkleri kesgitlenilende arheologiýanyň hyz-
matyndan peýdalanylýar;
– diliň jemgyýetçilik durmuşyndaky ähmiýeti, diliň sosial te-
bigaty, diliň jemgyýetçilik hyzmatlary, sosial ýagdaýlaryň dile täsir 

---

11
ediş mehanizmleri we ş.m baradaky meseleler sosiologiýa bilen dil 
biliminiň baglanyşygyny emele getirýär;
– hatyň, elipbiýleriň döreýşi, olaryň ösüşiniň esasy döwürleri ba-
radaky meseleler umumy dil biliminde ýazuwy öwrenýän ylym bolan 
grammatalogiýanyň (grekçe «gramma – ýazuw belgisi, çyzgy» kö-
megi arkaly anyklaşdyrylýar;
– tekstleri, olaryň gurluşyny, düşündirilişini öwrenmek bi-
len meşgullanýan ylym germenewtika (grekçe (hermenewtite) – 
düşündirme sungaty) hem dil bilimi bilen baglanyşyklydyr;
– adamyň gepleýşiniň psihofiziologik gurluşy, sözleýşiň, diň-
lenişiň mehanizmlerine degişli «sözleýiş psihologiýasynyň» mesele-
leri umumy dil bilimini psihologiýa bilen baglanyşdyrýar;
– edebiýat bilen dil biliminiň baglanyşygy bolsa olaryň ikisiniň 
birleşip, filologiýa ylmyny emele getirýänligi bilen kesgitlenilýär.
2. «Umumy dil biliminiň» tebigy ylymlar bilen baglanyşygy:
– maglumat bermegiň matematiki nazaryýetleri arkaly gepleýşiň 
statistik häsiýetleri ýüze çykarylanda, diliň statistik nazaryýeti işlenilip 
düzülende, dil biliminiň logiki-matematiki modelirlemek usullarynda 
umumy dil bilimi matematikanyň kömeginden peýdalanýar;
– fizika dil biliminde eksperimental fonetikanyň tehniki mesele-
lerini çözmäge mümkinçilik berýär;
– deňeşdirme-taryhy dil biliminde, gadymy dilleri dikeltmegiň 
usullarynda, gadymy dilleriň ýitip giden wagtlaryny kesgitlemekde 
ewolýusiýanyň molekulýar nazaryýetini ulanmakda biologiýanyň 
hyzmaty zerur bolýar;
– bilmezlikden goýberilýän, akyl taýdan ýetmezçilikler bilen 
baglanyşykly psiholingwistik gepleýiş ýalňyşlyklaryny seljermekde, 
merkezi nerw ulgamynyň hyzmatlary, lingwistik maglumatlaryň zolagy 
öwrenilende, saglygy goraýyş (medisina) ylmy dil bilimine daýanýar.
Diýmek, «Umumy dil bilimi» dersi talyplaryň umumy lingwis-
tik taýýarlygyny, bilim derejesini giňelder hem-de çuňlaşdyrar, olary 
diliň nazary we faktik materiallary, dünýä dil biliminiň taryhy bilen 
tanyşdyrar.
«Umumy dil bilimi» dersi dil biliminiň taryhy, dil biliminiň na-
zary meseleleri, dili öwrenmegiň we beýan etmegiň usullary ýaly 
bölümlere bölünip öwrenilýär.

---

12