Umumy dil bilimi

ruf-y mugjeme) («harplar» diýen manyny aňladýar. Harp ýazuw-
da ulanylýan nyşanlar we şekiller bolup, bu ýerde şol yşaratlardan 
aňlanylýan sesler nazara alnany üçin, «harp» ses görnüşinde ter-
jime edildi) sanyny, olaryň gep apparatyna, beden agzalaryna bo-
lan gatnaşygyny öwrenýär. Şeýle hem ses döretmäge gatnaşýan 
organlaryň hereketi bir sözüň hasyl bolmagy üçin azyndan näçe 
sesiň birleşmelidigi ýaly meseleler hem şol kanunlary düzýär. Bir-
lik, köplük, erkeklik, zenanlyk (rod) ýaly söz üýtgediji we söz ýa-
saýjy goşulmalary, olaryň söze goşulanda ses gabygynda bolup 
geçýän üýtgeşmeleri, ýanaşyk gelen iki sesiň meňzeşligini (arapça-
indigam) hem sada sözleriň ylmy öwrenýär.
Goşma sözleriň ylmyna degişli kanunlar, esasan, iki bölümden 
ybarat:
1.Sözleriň goşma we düzme şekilde bolup, isimleri we işlikleri 
emele getirişi barada;
2. Sözleriň goşulyp we düzülip hasyl edilişiniň her dildäki 
aýratynlyklary.
Isimlerde we işliklerde duş gelýän üýtgeşmeleriň kanunlaryny 
nahw (sintaksis) ylmy öwrenýär. Nahw ylmy arap dilinde isimlere we 
işliklere girýän sözleriň üýtgeýşini aýratyn öwrenýär. Sözsoňular asla 
üýtgedijiler bilen üýtgemeýärler. Söz üýtgediji goşulmalar kähalatda 
isimleriň öňünden gelýärler. Mysal üçin, arap dilinde «elip», «lam» 
harplary («e» we «l» seslerini aňladýar hem-de «el» görnüşinde 
sözleriň öňünden goşulyp ulanylýarlar: el-beýt – öý) ýa beýleki dil-
lerdäki dürli harplar muňa mysal bolup biler. Isimleriň soňundan 
goşulýan söz üýtgedijilere arapçada «igrap harplary» (käbir alymlar, 

---

22
şol sanda Faraby hem bularyň işliklere-de goşulýandygyny belleýär. 
El-kitab-u (kitap), el-kitab-a (kitaby), el-kitab-i(kitabyň), kitab-ün 
(bir kitap), kitab-en(bir kitaby), kitab-in(bir kitabyň) sözlerindäki -u, 
-a, -i, -ün, -en, -in ýaly goşulmalar mysal bolup biler diýilýär.
Üýtgediji goşulmalar isimlere goşulsa-da, işlikleriň öňünden 
goşulyp bilmeýär.
Isimleriň we işlikleriň ahyryndan goşulýan üýtgedijiler arap di-
linde tenwinden(-un, -an, -in goşulmalary), harekeden, ýagny he-
reketden (-ü, -e, -i) we jezmden(sözüň çekimsize gutarmagy: lem 
ýaktüb - ýazmady) ybaratdyr. Şu dile degişli ähli söz üýtgediji bö-
lekler ýokarky üçüsine esaslanýar.
Isimleriň käbiri «münsarif» (3 sany -a, -e, -i çekimlilerini ka-
bul eden), käbiri «münsarif bolmaýan» diýlip atlandyrylyp, 2 to-
para bölünýär. Bu bölümde isimleriň we işlikleriň yzyndan gelýän 
ähli sözsoňularyň we üýtgedijileriň hem üstünde durulýar. Isimler we 
işlikler bilen ulanylýan sözsoňular aýry-aýrylykda öwrenilýär. Hatda 
bu iki söz toparyň münsarif bolan we bolmadyk ýagdaýynda nähili 
sözsoňular ulanylýandygy meselesine hem degilýär. Şunda, ilkinji no-
batda, isimleriň dürli ýagdaýdaka, ýagny birligi, köplügi, degişliligi 
we şuňa meňzeş hallary aňladýan mahalynda haýsy sözsoňulara ýüz-
lenilmelidigi bir-birden yzygiderli sanalýar. Soňra bolsa işliklere 
mahsus bolan sözsoňularyň üstünde durulýar.
Arap dilindäki sözleriň käbiri şol durşuna, ýagny şol bir şekili 
saklap, dürli manylary bermek ukybyna-da eýedir. Olaryň şu häsiýe-
tine mebni (üýtgewsiz formasy bolan sözler. Mysal üçin, «haza» sözi 
«bu», «muny’», «munuň» we ş.m. manylarda ulanylýar) diýilýär. Söz-
soňularyň hem käbiri şeýledir. Ýöne käbiri kontekstde ulanylyşyna 
görä, bir ýerde mebni bolsa, başga bir ýerde münsarif bolýar. 
Bu dildäki sözleriň käbiriniň isimleriň, işlikleriň ýa sözsoňularyň 
haýsysyna degişlidigini anyklamak kyn. Ine, şu «şübheli» topardaky 
sözleriň käbiri isime meňzese, käbiri işlik ýaly bolup dur. Şonuň üçin 
bularyň haýsy ýagdaýda münserifdigini ýa-da däldigini anyklamak 
zerurdyr.
Indi sözleriň goşulyp ulanylyşy baradaky kanunlara degip 

---

23
geçeliň. Bu bölümde sözleriň täze many aňlatmak üçin, nähili ýag-
daýda goşulyşýandygy ýa haýsy täsirler bilen birleşýändigi, tertibe 
salynýandygy barada aýdylýar. 
Dürs ýazuw ylmynyň kanunlary bölüminde ilki bilen seredil-
ýän mesele, setirlerde (ýazuwda) ulanylýan we ulanylmaýan