Umumy dil bilimi

Abu Haýýan al-Garnatynyň dil bilimine goşan goşandy ägirt uludyr.
Ispanýanyň Garnata şäherinde dünýä inen (1256–1344) meşhur dilçi 
Abu Haýýan Muhammet ibn Ýusup ibn Yusup Haýýan al-Garnaty 
el-Andalusynyň «Kitabul-Idrak li Lisanil-Etrak» («Türkileriň dilini 
öwrenmek üçin gollanma») kitaby türki halklaryň diliniň, taryhynyň, 
medenýetiniň, asyrlaryň jümmüşine uzaýan çuňňur köklerini özün-
de jemleýän dünýä gymmatlyklarynyň iň nepis nusgalarynyň biridir. 
Bu kitap diňe bir türki dillerini däl, eýsem, türkmen diliniň taryhyny 
öwrenmekde hem gymmatly çeşmedir.
Abu Haýýan işiniň girişinde «Kitabymy, «Kitabul-Idrak li-
lisanul-Etrak» («Türkileriň dilini öwrenmek üçin gollanma») at-
landyrdym. Bu kitaby ýazmakdan maksadym, türki dillerini söz /lugat, 
morfologiýa (sarf) we sintaksis (nahw) babatyndan ýazga geçirmek-

---

17
2. Sargyt № 89.
dir» diýip, ýörite belläpdir.Biziň günlerimize bu kitabyň golýazma 
nusgasynyň iki sanysy gelip ýetipdir. Olaryň biri Türkiýäniň Beýa-
zyt Döwlet kitaphanasynyň Weliýýüddin Efendi bölüminiň 2896-
njy bukjasynda saklanýar. Bu golýazma nusga Kilisli Rifat Bilge we 
Weled Çelebi Izbudak tarapyndan elipbiý tertibine salnan sözlük ýag-
daýynda neşir edilipdir. (el-Idrak, Haşiýesi, Istanbul, 1936). Beýleki 
nusga bolsa, Ystambul uniwersitetiniň kitaphanasynda 3856-njy buk-
jada saklanylýar. Weliýýüddin Efendiniň çapa taýýarlan nusgasynyň 
esasynda soňra Ahmet Jaferogly kitaby 1931-nji ýylda Ystambulda 
gaýtadan neşir etdiripdir. Bu neşir elipbiý tertibindäki sözlügi, sarf 
(morfologiýa) nahw (sintaksis) bölümlerinin türkçe terjimesini, arap-
ça ýazgysynyň rejelenen görnüşini öz içine alýar. Kitap türkiçe-arapça 
sözlük we grammatika görnüşinde iki bölüme bölünipdir (Ahmet Ja-
feroglu, Abu Hayyân, Kitâb al-idrâk li lisân al-Atrâk, İstanbul, 1931).
Abu Haýýan al-Garnatynyň sözlügi türki dilleriň aýratynlyklaryny 
deňeşdirmekde-de uly ähmiýete eýedir. Bu ýygyndy türki dilleri 
öwrenmekde okuw kitaby bolup hyzmat edipdir, mundan başga-da 
ol özünde türkmen hem-de gypjak dilleriniň deňeşdirme sözlügini, 
grammatikasyny jemleýän-de bolsa, käbir ýagdaýlarda awtor tatar, 
bulgar, uýgur we beýleki türki dillerine-de garap geçýär.
Türki dil biliminiň taryhy barada gürrüň edilende, XV asyra 
degişli «Türkmen diline nepis sowgat» atly işiň üstünde-de du-
rup geçmegi makul bildik. Bu ýazuw ýadygärligi özünde dil ba-
radaky gymmatly maglumatlary jemleýär. Kitap 2005-nji ýylda 
Türkmenistanyň Milli medeni «Miras» merkezi tarapyndan halk köp-
çüligine ýetirildi. Onuň ahyryndaky berlen makalada bu işiň türkmen 
diline bagyşlanylyp ýazylandygy barada şeýle bellenilýär: «Biliň, dil 
ynsanlaryň özara gatnaşygy üçin aňrybaş zerur serişde we guraldyr. 
Türkmen dili barada ençeme kitap ýazyldy. Men hem özümden öň 
geçenleriň däbine eýermek isledim. Bu kitaby ýazmagymy isleýän 
dostlarymyň haýyşyny kabul edip, Allatagaladan özüme kömek we 
ýardam diledim. Men Allanyň hemaýat we ýardam bermegi bilen bu 
kitaby känbir kynçylyk çekmän ýazyp gutardym. Kitaby birnäçe bölü-
me böldüm. Adyna «Türkmen diline nepis sowgat» diýip, at goýdum» 
(Türkmen diline nepis sowgat, Aşgabat, 2005, 286-njy sah.). Kitap-
da arapça-türkmençe sözlükden başga, fonetika, grammatika degişli 

---

18
gymmatly maglumatlar bar. Olar türkmen dil biliminiň XV asyrda 
nähili derejede ösendigini anyk görkezýär.
Türki dil bilimi diýlen düşünjede biz diňe bir türkmen we beýle-
ki kowumdaş diller baradaky işleri göz öňünde tutman, şol milletiň 
wekilleriniň dil hakyndaky eserlerini-de gysgaça derňemegi maksat 
edinýäris. 
Gündogar alymlarynyň köpüsiniň ýazan ylmy işlerinde dil mese-
lesine göni we gytaklaýyn deglip geçilýär. Biz bu ýerde olaryň käbiri 
hakynda gürrüň etmekçi bolýarys. 
Ylym äleminde Aristundan (Aristotel) soň «ikinji mugallym» 
adyny alan, meşhur türkmen alymy Abu Nasyr Muhammet al