Umumy dil bilimi

gan we hiragan atlandyrylýan iki görnüşi bar. Katagan sada ýazuw 
bolup, ol mekdepleriň okuw kitaplarynda, sapaklarda we ş.m ulany-
lýar. Hiragan ýazuwy çylşyrymly tekstlerde peýdalanylýar.
Sillabogrammalara häzirki zaman ýazuwynda hem duş gelmek 
bolýar. Rus dilindäki я, е, ю, ё harplary birentek sözlerde bogun 
şekilinde gelýär. Meselem; 
Я harpy: Мо + я
Ю harpy: Ю + ра
Ё harpy: Ё + жик
Umuman, ýazuwyň ösüş taryhynda sillabografik ýazuw ulgamy 
özboluşly bir hadysadyr. Ol ideografik ýazuwa garanyňda ýazuwyň 
taryhynda uly ösüşdir. Ýöne ses ýazuwy bilen deňeşdireniňde, 
belgileriniň köplügi bilen tapawutlanýar. Bogun ýazuwynda azyndan 
300 töweregi belgi bolýar, ses ýazuwynda bolsa iň köp bolanda 60–70 
belgi bar. Şuňa görä-de, ses ýazuwy ulanmak üçin örän amatlydyr.
Fonografik ýazuw. Diliň seslerini şertli belgiler arkaly aňladýan 
ýazuwa fonografik, ýa-da ses ýazuwy diýilýär. Ol başgaça, harply ýa-
zuw diýlip atlandyrylýar. Ýazuwyň beýleki görnüşlerinden tapawut-
lylykda, fonografik (grekçe phone – ses, grapho – çekmek, ýazmak) 
ýazuwda diliň ol ýa-da beýleki sesi aýry-aýry rafemalar, ýagny har-
plar, orfografik belgiler (apostrof, hereket we ş.m belgiler) arkaly 
aňladylýar.

---

152
Ses ýazuwy ýazuwyň beýleki görnüşleri bilen baglydyr. Ýazuwyň 
bu görnüşi, esasan, ideografik ýazuwdan emele gelipdir. Mälim bolşy 
ýaly, ideografik ýazuwyň belgileri wagtyň geçmegi bilen bütewi sözi 
däl-de, sözüň seslerini aňladyp başlapdyr, şonuň netijesinde-de ses 
ýazuwy, harply ýazuw ýüze çykypdyr. Fonografiýanyň ýüze çykma-
gy jemgyýetiň medeni durmuşynyň taryhynda iň möhüm hadysalaryň 
biri boldy. Harply ýazuwy dünýäde ilkinji bolup, garyşyk ýagdaýda 
müsürliler ulanypdyr. Şolaryň täsiri bilen, soň-soňlar, beýleki halklar 
hem harply ýazuwa geçipdir.
Harply ýazuwlar häsiýetlerine görä, iki topara bölünýär: konsonant 
we wokal ýazuwlary. Käbir ýazuwlarda diňe çekimsizler harplar arkaly 
görkezilýär. Beýle ýazuwlar konsonant diýlip atlandyrylýar. Ýazuwyň 
beýleki bir toparynda bolsa, sözlerdäki çekimliler hem, çekimsizler 
hem harplar bilen bellenilýär. Bu ýazuwlar bolsa, wokal ýazuwlarydyr.
Harply ýazuw ýazuwyň ösüş taryhynda iň ýokary derejedir. Bu 
ýazuw okamak hem-de ýazmak üçin sada, aňsat hem-de amatlydyr. 
Bu ýazuw dünýä dilleriniň köpüsiniň gurluşyna laýyk gelýär. Hatyň 
taryhyny öwreniji alym W. Istriniň berýän maglumatyna görä, dünýä 
halklarynyň 50 göterimi harply ýazuw ulgamyndan peýdalanýar. 
Olaryň 10 göterimi konsonant, 40 göterimi wokal ýazuwlardyr. 
Harply ýazuwlar dünýä dillerinde birsyhly köpelýär. Dilleriň köpüsi 
ýuwaş-ýuwaşdan harply ýazuwa geçýär.