153
Dil biliminiň usullary
Dil biliminiň deňeşdirme-taryhy usuly
Dilleriň garyndaşlygynyň anyk görnüp durmaýan ýagdaýynda
garyndaşlygy ýüze çykarmak, dilleriň biri-birleri bilen baglanyşygyny
kesgitlemek üçin deňeşdirme-taryhy usul peýdalanylýar.
Bu usul
umumylykda alnanda, iki sany tapgyrdan ybaratdyr:
1) garyndaşlygy ýa-da garyndaş däldigi subut edilmeli dilleriň
sözlük gorundan dilden-dile geçmedik, alynma sözler
bolmadyk,
dillerde gadymy döwürlerden bäri peýdalanylýan sözler saýlanylyp
alynýar. Muňa garyndaşlyk aňladýan sözler, beden agzalarynyň atlary,
ýüze çenli bolan sanlar, «asman», «suw», «ölüm», «ömür», «Ýer»,
«Aý», «Gün» ýaly tebigy hadysalary, zatlary aňladýan sözler, sözlük
düzüminiň beýleki toparyna degişli sözler girýär. Şunda, deňeşdirmek
üçin diliň häzirki zamandaky sözleri däl-de, olaryň ýazuw ýadygär-
liklerinde gabat gelýän gadymy görnüşleri alynýar. Mysal üçin, biz
türkmen we türk dilleriniň garyndaşlygyny kesgitlemek islesek, bu
dilleriň gadymy ýazuw ýadygärliklerinde,
Mahmyt Kaşgarlynyň
sözlüginde,
Ýusup Balasagunlynyň, Ýunus Emräniň eserlerinde
gabat gelýän sözleri deňeşdirmelidiris.
Şeýle-de, rus dili bilen latyn diliniň garyndaşlygy kesgitlenil-
mekçi bolnan ýagdaýynda, biz Kiýew Rusy döwrüniň
gadymy rus
sözleri bilen XVI asyr latyn diliniň sözlerini (latyn dilinde birinji ki-
tap 1585-nji ýylda peýda bolupdyr) deňeşdirmelidiris.
2) iki ýa-da birnäçe dilleri deňeşdirmegiň
esasynda ses
barabarlyklarynyň yzygiderli gabat gelşi ýa-da gabat gelmeýşi
deňeşdirilýär. Bu babatda aşakdaky mysala seredeliň:
