Umumy dil bilimi

Parellel derňeme usulyýeti deňeşdirilýän dilleriň faktlarynyň 
we hadysalaryň her bir dilde beýan ediş usulynyň tärleriniň hem 
usulyýetiniň kömegi bilen öwrenilýändiginden, alnan netijeleriň bol-
sa degşirilýändiginden ybaratdyr.
Dilleriň degşirilip öwrenilmegi dil tipologiýalarynyň we ling-
wistik uniwersaliýalaryň meselesi bilen baglydyr. Dil tipologiýasy 
degşirme usulyýetiniň kömegi bilen öwrenilýär. Onuň özboluşlylygy 
dil materialyny ählumumy gurşap almakdan we toparlaýyş täriniň 
giňden ulanylmagyndan ybaratdyr.
Dilleriň tipologik toparlara bölünişi toplumlaýyn we çylşy-
rymlydyr, olar aýratyn dillerde, dil toparlarynda dürli derejede amal 
edilýän birnäçe alamatlaryň esasynda düzülýär. Dil biliminde esasy 
alamat, morfologik we sintaktik alamatlar boýunça toparlara bölmek 
giňden ýaýrandyr.
Morfologik topar sözüň gurluşyny, morfemalaryň häsiýetini we 
olaryň söz ýasalyşda birleşmek ukybynyň hasaba alynmagyna esas-
lanýar. Oňa meşhur dilçiler A.Şleýher, G.Şteýntal, aýratyn-da E.Sepir 
tarapyndan kämilleşdirilen Şlegeliň-Gumboldtyň bölüşi degişlidir. E. 
Sepir esasy alamat hökmünde sözlerde morfemalaryň birleşiş usulyny 
saklap galyp, köküň, affiksleriň birleşiş tehnikasyny we sintetiziniň 
derejesini (akaletizm, sintetizm, polisintetizm) hasaba alyp olaryň 
üstüni ýene-de iki sany alamat bilen ýetirýär. Birtopar dilçileriň 
(Meşanikowyň, Milewskiniň, Bazeliň) sintaktik topara bölüşi pre-
dikatiw we atributiw ýaly umumy dil semantik gatnaşyklaryň ýüze 
çykyşy nukdaýnazaryndan garalýan sözlemiň gurluşyna esaslanýar, 
bu gatnaşyklaryň ýüze çykarylyş usuly boýunça morfologik görnüşler 
tapawutlandyrylýar (amorf, sintaksis-morfologik we ş.m.).
Tipologik usulyýetiň ulanylmagynyň maksady diliň düzüminiň 
diňe bir umumy ählumumy taraplaryny ýüze çykarmak bolman, eý-
sem, onuň garaşylýan wariantlaşmasyny we aýratyn dilleriň düzüm 
aýratynlygyny – tipologik häsiýetnamasyny ýüze çykarmak bolup 
durýar. Tipologik häsiýetnama usuly her bir täze (öwrenilýän) diliň 
esasy we goşmaça alamatlarynyň ýygyndysy bolan ol ýa-da beýle-
ki görnüşine degişlidiginden ybaratdyr. Öwrenilýän diliň tipiki we 
tipiki däl alamatlaryny, onuň tipologik bölünişindäki orny hem-de 
özboluşlylygy kesgitlenýär. Tipologik häsiýetler köp derejeli bol-

---

168
ýar hem-de deduktiw we induktiw usulyýetleriň, şol sanda mukdar 
usulyýetiniň birleşmegine ýol berýär.