Umumy dil bilimi

esasyny bellemek, düýp mazmuny boýunça degşirmäniň pred-
metini, onuň häsiýetini, degşirme meňzeşliginiň we tapawudynyň 
görnüşlerini kesgitlemekdir. Meňzeş hadysalar, umumy alamatlar 
köp boldugyça, şonça-da tapawutlar köpdür. Iki ýa-da ondan hem köp 
dilde meňzeş hadysalar bolmadyk ýagdaýynda degşirme derňewi bu 
tapawudy düşündirmek bilen çäklenýär. Gottentot dilinde yşgalaňly 
çekimsiz fonemalaryň ýüze çykarylmagy diňe olaryň rus dilinde 
ýokdugyny belleýär, rus dilinde bu sesler diňe çagyryş «sözlerinde» 
duş gelýär (mysal üçin, цг’ - цг ‘). Tersine, gottentot we bummen 
dillerinde yşgalaňly fonemalaryň bolmagy diňe bu fakty belläp geç-
mäge däl, eýsem, yşgalaňly çekimsiz fonemalary degşirme usuly ar-
kaly öwrenmäge mümkinçilik berýär. Degşirmäniň esaslanmasy dil 
we alamat degşirmesiniň kömegi bilen bellenilýär.
Dil degşirmesi degşirmäniň esasy bolup, haýsy-da bolsa bir diliň 
çykyş edýändiginden ybaratdyr. Diliň degşirme barlagynyň esasynyň 
saýlanyp alynmagy, barlagyň wezipeleri ýa-da degşirilýän dilleriň 
öwreniliş derejesi bilen şertlendirilýär. Geçmişde köpsanly ýewropa 
dilleriniň grammatikalary döredilende, degşirmäniň nusgalygy we 
esaslanmasy hökmünde latyn grammatikasy alnypdyr, fransuz diliniň 
degşirilip öwrenilişi hem dil uniwersaliýalarynyň jähtinde alnyp bar-
lypdyr. Biraz soňra degşirmäniň esaslanmasy we obýekti hökmünde 
fransuz we nemes dilleri, soňra bolsa iňlis we rus dilleri çykyş edýär. 
Dile – degşirmäniň esaslanmasyna, öz-özlügine seredilip bilner ýa-da 
haýsy-da bolsa bir dil toparynyň wekili hökmünde hem seredilip bil-
ner. Mysal üçin, morfologik toparlara bölüniş döredilende nemes di-
line flektiw dil hökmünde garalypdyr we onuň flektiw däl diller bilen 
deňeşdirilmegi aglýutinatiw, kök we polisintetik dilleriň açylmagyna 

---

165
getirýär. Amerikan dil biliminde indeý dilleri öwrenilende, iňlis dili 
«ýewropa standarty» hasaplanylypdyr.
Degşirmäniň alamatlary degişmäniň esaslanmasy hökmünde 
ol ýa-da beýleki diliň haýsy-da bolsa bir hadysasyny, bu hadysanyň 
alamatlaryny saýlap almakdan ybaratdyr.Diliň dürli düzüm element-
lerinde alamatlaryň mukdary we hili birmeňzeş däldir. Şonuň üçin 
öz tebigaty boýunça degşirmäniň esasy bolup hyzmat edýän umumy 
alamatlar hem tapawutlandyrylýar. Gepleýiş sesleriniň umumy arti-
kulýasion we akustik alamatlary bar. Emma olaryň mukdary çäklidir, 
şonuň üçin sesleriň degşirme we tipologik derňewi has sada we berk 
binýada esaslanýar. Material we ideal (semantik) alamatlary bolan bir-
likler derňelende, degşirmäniň esaslanmasyny saýlap almakda kynçy-
lyklar döreýär. Ikitaraplaýyn birlikler derňelende, iki çemeleşme, 
ýagny, formal-semantik we funksional-semantik çemeleşmeler müm-
kindir. Formal-semantik degşirmede degşirmäniň esasy bolup, dil 
birlikleriniň material tarapynyň faktlary we hadysalary, morfemalar, 
olaryň kategoriýalary hyzmat edýär. Deňeşdirme bir derejäniň için-
de (mysal üçin, şekil ýasalyş) alnyp barlyp bilner ýa-da derejeara 
baglanyşyklary öz içine alyp biler, olar eýýäm funksional-semantik 
binýatda morfologik (ýa-da leksiki) taýdan aňladylan özene çekilýär. 
Funksional-semantik degşirme derňewinde degşirmäniň esasy 
bolup dil birlikleriniň ideal tarapynyň faktlary we hadysalary hyz-
mat edýär, derňew manydan onuň aňladyş serişdelerine, bir diliň 
şekillerinden başga diliň şekillerine tarap gidýär. Şekilleriň we 
manylaryň ulgamlary diňe derňewiň başynda biri-birine gapma-
-garşylykly goýulýar, ahyrky netije diliň ikitaraplaýyn birlikleriniň 
ikitaraplaýyn häsiýetnamasyny göz öňünde tutýar.
Çemeleşmeleriň her biriniň öz gowşak we güýçli taraplary bar, 
şonuň üçin olaryň saýlanyp alynmagy derňewiň maksatlaryna we 
derňelýän birlikleriň aýratynlyklaryna baglydyr. Formal-tipologik 
derňewde biz umumy formal aýratynlyklary (flektiwlik, agglýutina-
tiwlik, analitizm we ş.m.) ýüze çykarmak wezipesinden ugur alýarys, 
ýagny şeýle derňew formal esasda alnyp barylýar hem-de dil düzüminiň 
formal tarapynyň tipikligini, özboluşlylygyny ýüze çykarmak mak-
sadyny öňünde goýýar. Dil faktlary formal-deňeşdirme arkaly öwre-
nilende (mysal üçin, rus ýa-da türkmen dillerindäki işlikleriň görnüşi, 

---

166
rus, türkmen dillerindäki çylşyrymly sözler derňelende), biz öwrenil-
ýän dilleriň şekillerinden ünsümizi sowýarys, onuň özboluşlylygyny 
beýleki diliň şekilleri bilen degşirmek arkaly ýüze çykarýarys. Eger-
de tutuş derňewiň maksady dil semantikasy, ol ýa-da beýleki pikiriň 
aňladyş serişdeleri bolsa, onda derňewçi funksional-semantik ýol bilen 
gitmegi gowy görýär, semantik uniwersaliýalary, olaryň aýratyn diller-
däki özboluşlylygyny, dürli dillerdäki umumylygyny, aýratynlygyny 
aňlatmagyň serişdeleriniň özboluşlylygyny ýüze çykarýar.
Sözler barlyklaryň özleri ýaly obýektiw bar bolan, pikirleniş 
bilen şöhlelendirilýän düşünjeleri aňladýar. Bu mazmunyň umumy-
lygy düşünjäniň umumy logiki düzümi hökmünde sözleriň we olaryň 
manylarynyň degşirmesi alnyp barlanda esaslanylýan alamatlary ýüze 
çykarmakda daýanç bolýar.
Diliň grammatik gurluşynyň hadysalary degşirilende deňeşdirmäniň 
esasy hökmünde umumy grammatiki manylar (predmetlik, wagt we 
ş.m.), sintaktik funksiýa (semantiki atributiwlik, subýektiwlik hökmünde 
düşünilýän we ş.m.) we diliň belli şekiliniň (predlogyň ýa-da suffiksiň) 
manysy çykyş edip bilýär. Mysal üçin, dilleriň grammatik gurluşynda 
predmetlik many bar, ol atlaryň esasynda durýar hem-de şonuň üçin dürli 
dilleriň atlaryny deňeşdirmek üçin esas bolup hyzmat edýär. Hytaý di-
linde rus dilinde bolşy ýaly, atlar predmeti aňladýar (gou – it, fen – ýel), 
predmete ugrukmasy sebäpli has «grammatik» bolan sanlardan we sy-
patlardan, şeýle hem işliklerden tapawutlylykda atlar has konkret, nomi-
natiw bolýar. Şunda umumy grammatiki many esasynda birleşdirilýän 
sözleriň söz ýasalyş, söz üýtgediş we sintaktiki aýratynlyklary örän dür-
lüdir. Hytaý dilindäki atlar sintaktik taýdan subýektliligi we atributiwligi 
aňladýandygy, posleloglar bilen utgaşýandygy, işliksiz predikaty (ha-
bary) aňladyp bilmeýändigi bilen häsiýetlendirilýär. Rus dilindäki atlar 
ýeňillik bilen subýektligi aňladýar, predloglar bilen utgaşýar, mundan 
başga-da olaryň sypatyň we işligiň degişli derejelerinden tapawutlanýan 
jyns, düşüm we san derejeleri bardyr. 
Dilleri degşirme usuly arkaly öwrenmegiň möhüm tapgyry iki 
ýa-da birnäçe diliň deňeşdirme materiallaryny düşündirmegiň ýörel-
gelerini we usulyýetlerini kesgitlemekden ybaratdyr. Degşirme paral-
lel derňeme, tipologik häsiýetlendirme usulyýetleriniň kömegi bilen 
amala aşyrylýar.

---

167