Umumy dil bilimi

derňew esaslanýar. Komponentleýin (bir zadyň bölegini emele ge-
tirýän) derňewiň birlikleri nominatiw-kommunikatiw we düzümleýin 
dil birlikleriniň bölekleri (elementler) bolup durýandygyndan ugur 
alýar. Şeýle derňewiň usulyýeti Kazan we Moskwa dilçilik mekdep-
leri tarapyndan işlenip düzüldi. Sözi morfema we morfologik düzü-
mi boýunça, sözlemi düzümi boýunça derňemek komponentleýin 
derňewiň mysallarydyr. 
Kontekstleýin seljerme derňewiň birlikleri hökmünde gep-
leýişden, seýrek ýagdaýda, öwrenilýän birlikden has köp dil 
birlikleriniň çykyş edýändiginden ugur alýar. Dil biliminde gepleýşiň 
kontekstiň düzüminde derňelýän kontekst derňew usulyýeti ýygy 
ulanylýar. Şu ýagdaýda kontekst diýlip, tekstden bölünip alnan we 
dil birligi bilen birleşdirilen, onda öz manysyny amal edýän we 
işjeňleşdirilýän tekstiň bölegi göz öňünde tutulýar. Şonuň üçin kon-
tekst derňewi sözleriň (leksemalaryň we söz şekilleriniň) semantik 
derňewinde has giňden peýdalanylýar.
Beýan ediş usulyň usulyýeti we tärleri örän dürli-dürli gapma-
-garşylyklydyr. Şonuň üçin beýan ediş usulynyň diňe bir dürli tär-
lerini beýan etmek ýeterlik däl-de, eýsem olaryň esasy toparlaryny 
(görnüşlerini) bellemek möhümdir. «Adaty» barlaglar arkaly anykla-
mak diliň beýan ediş derňewiniň üçünji tapgyrynyň hökmany bölegi 
hasap edilýär, sebäbi diliň birliklerini tapawutlandyrmak olaryň kes-
gitlenmegini göz öňünde tutýar, bu bolsa, derňewiň ýerine ýetirilişine, 
onuň birliklerini we usulyýetlerini saýlap almaga täsir edýär. Beýan 
ediş usulynyň ähli tärlerini we usulyýetlerini iki esasy görnüşe – 
daşky we içki düşündirme tärlerine bölüp bolar. 
Daşky we içki düşündirme tärleri
Dil fakty dil ulgamynyň aýratynlyklaryny, şeýle hem onuň 
aňladylmasy bolup çykyş edýän hadysasynyň ýa-da predmetiniň 
aýratynlyklaryny özünde jemläp bilýär. Dil birlikleriniň niýetlenme-
sini öwrenmek olaryň funksional düşündirmesiniň tärleriniň döreme-
gine getirýär. Daşky düşündirmäniň aýratynlygy onuň dil birliklerini 
öwrenýänliginden ybaratdyr. Daşky düşündirmäniň tärleri iki görnüşe 
bölünýär: 1. Dil birliklerini dilden daşary hadysalar bilen olaryň 

---

158
gatnaşygy tarapyndan düşündirmek. Muňa sosiologik, logika –psiho-
logik we artikulýasion-akustik tärler degişlidir. 2. Dil birliklerini diliň 
beýleki birlikleri bilen olaryň gatnaşygy boýunça düşündirmek. Bu 
tärler öwrenilýän diliň birlikleri üçin daşky tärler bolup durýar, ýöne 
olar dil düzüminiň çäklerinden daşary çykmaýar. Muňa derejeara 
düşündirmäniň tärleri we bellenilýän birligiň daşky gurşawy arkaly 
distributiw usulyýet degişlidir.
Diliň düzümi beýan ediş derňewi bilen öwrenilende hem so-
siologik tärler ulanylýar. Leksikany durmuşy taýdan öwrenmegiň 
has giň ýaýran tärleri: «sözleriň we zatlaryň» tärinden, temati-