Umumy dil bilimi

ibn Omar ibn Ahmet Zamahşary Horezmidir. Bu beýik alym 
1075-nji ýylyň 19-njy martynda (467-nji hijri ýylynyň rejep aýynyň 
27-sine) häzirki Görogly etrabynyň Zamahşar (Yzmykşir) obasynda 
dünýä inýär (Mahmyt Zamahşary, Ýagşyzadalaryň bahary, Aşgabat 
2004, 318-nji sah.). 
Mahmyt Zamahşary ýaşlyk ýyllaryndan ylma uly höwes bildir-
ýär. Ilkinji sowady öz kakasyndan alan alym soň Köneürgençde, 
Buharada ylmyny artdyrýar. Ylymda has-da çuňluklara ýetmek üçin 
Yspyhanda, Bagdatda, Mekgede, Merwde, Nişapurda, Şamda, Hijaz-
da, Yrakda ylmyň, medeniýetiň ösen ýerlerinde okaýar. Beýik alym 
soňky nesiller üçin örän uly ylmy baýlygy miras galdyrypdyr. Onuň
sözlük düzülişe, geografiýa, edebiýata, goşgy düzüliş kadalaryna, dini 
ylymlara degişli altmyşdan gowrak ylmy işi mälimdir.

---

14
Mahmyt Zamahşarynyň dil bilimi bilen baglanyşykly işlerine 
«Esasul-belaga» (Çeper sözleýşiň esaslary), «El-mufassal fin-nahw» 
(Nahwda (sintaksisde) baplara bölüji), «El-mufrad wel-muellef fi-n-
nahwi» (Grammatikada birlik we köplük san), «Mugjemul-arabi wel-
farsi» (Arapça-parsça sözlük) ýaly birentek işlerini goşmak bolar.
Diliň grammatikasyny öwrenmekde edilen esasy işleriň biri 
hökmünde Mahmyt Zamahşarynyň «El-mufassal» işini görkezmek 
bolar. Bu iş Mekgede bir ýarym ýylyň dowamynda ýazylýar. Ol bu işi 
1121-nji ýylda tamamlapdyr diýlip hasaplanylýar. Kitapda arap diliniň 
morfologiýasy we sintaksisi hakynda gymmatly pikirler bar. «El-mu-
fassalda» grammatika söz toparlary − atlar, işlikler, goşulmalar arkaly 
öwrenilýär. Işiň her bir bölüminde morfologiýanyň we sintaksisiň 
meseleleri özara baglanyşyklylykda derňelipdir. Fonetika barada hem 
durlup geçilipdir. 
Mahmyt Zamahşary «Mukaddymatul-edep» (Dil bilimine giriş) 
kitabyny 1137-nji ýylda ýazyp gutarypdyr. Alym bu işinde öz döwrün-
de ulanylan sözleri jemlemegi, sözlük görnüşine getirmegi, olaryň 
etimologiýasyny öwrenmegi maksat edinipdir. Kitap bäş bölümden 
ybarat bolup, atlar, işlikler, ownuk bölekler, ýöňkemeler, zamanlar 
ýaly bölümlere bölünýär.
Gündogary öwreniji alym W.W.Bartoldyň kesgitlemegine görä, 
bu sözlügiň türkmen diline degişli bölegi XII-XIII asyrlaryň türkmen 
edebi dilini şöhlelendirýär (N.A.Baskakow, Türki dilleri öwrenişe 
giriş, M, 1962, 63-nji sah.). 
Watandaşlaryny arap diliniň baý sözlük düzümi bilen tanyşdyrmak 
maksady bilen ýazylan «Mukaddymatul-edep» kitaby uly meşhurlyk 
gazanýar. Zamahşary bu işini ylmyň we alymlaryň howandary Abul-
muzaffar Atsyza (1127–1156) bagyşlapdyr. Iş barada W.W.Bartold 
şeýle diýýär: «Zamahşarynyň kitabyna girizilen tehniki aňlatmalaryň 
hem-de medeni ýagdaýlar bilen baglanyşykly sözleriň sanynyň örän 
köplügi sebäpli, ol diňe bir dil babatdan däl-de, medeniýetiň taryhy 
taýyndan-da uly gyzyklanma döredýär. Ýerleriň atlary hakyndaky 
bölüm has-da özüne çekijidir. Ýabany haýwanlar, ädikçilik, jen-
net, dolandyryş we ş.m hakyndaky bölümler hem bar». Bu işiň doly 
bolmadyk gadymy türki dilindäki teksti 1897-nji ýylda W.Wýatkin 
tarapyndan Russiýanyň Ylymlar akademiýasyna sowgat berlipdir.

---

15
«Mukaddymatul-edebiň» 570 sahypadan ybarat doly möçberi atlar, 
işlikler, ownuk bölekler, ýöňkemeler, şahslar diýlip atlandyrylýan bäş 
bölümden ybaratdyr.
Zamahşary özüniň grammatiki we leksikografik işlerinde materi-
allary mümkin boldugyndan gysylan görnüşde, ýöne mazmun taýdan 
giň beýan etmäge çalşypdyr, çeper eserlerinde bolsa çylşyrymly stili, 
sazlaşykly jümleleri peýdalanmak bilen, arap dilinde seýrek ulanyl-
ýan sözleri, baý manydaşlygy (sinonimikany) ulanypdyr.
Türkmen halkynyň beýik ogly, dünýäniň belli alymlarynyň biri 
hasaplanylýan Mahmyt Zamahşarynyň döredijiligi köptaraplylygy, 
çäginiň giňligi bilen tapawutlanýar. Alymyň ýiti talantyny pikir babat-
dan garşydaşlary-da ykrar edipdirler hem-de ony «Araplaryň we arap 
dälleriň mugallymy» diýip atlandyrypdyrlar. Bu bolsa Zamahşarynyň 
işlerine berlen beýik bahadyr.
XIII asyra degişli bolan «Türkmençe we arapça» (Kitaby terju-
man türki we ajemi we magoly we farsi) terjime sözlügi barada ylmy 
edebiýatda agzalyp geçilýän bolsa-da (N.A.Baskakow, «Türki dilleri 
öwrenişe giriş», M., 1962, Z.B.Muhammedowa, «XI–XIV asyrlar 
türkmen diliniň taryhy boýunça barlaglar», Aşgabat, 1973), giňişleýin 
maglumat berilmeýärdi. 1997-nji ýylda Türkmenistanyň Milli Golýaz-
malar instituty tarapyndan bu sözlügiň halk köpçüligine ýetirilmegi 
netijesinde ol barada giňişleýin gürrüň etmäge mümkinçilik döredi.
Bu sözlük 1894-nji ýylda Günbataryň belli alymy M.T.Howstma 
tarapyndan çap etdirilipdir. Kitabyň umumy möçberi 76 sahypadan 
ybarat bolup, onuň 62 sahypasy türkmençe-arapça, galan 14 sahypasy 
bolsa mongolça-parsça sözlükden ybarat. Sözlük 1245-nji ýylyň 28-
nji ýanwarynda (643 ý. 27-nji şaban) tamamlanylypdyr. Awtor kitap-
da türki dilleriň birnäçedigini aýtsa-da, diňe gypjakçany hem-de türk-
mençäni agzaýar. Biziň pikirimizçe, kitap Müsürde ýazylan bolmaly. 
Onuň ýazylmagynyň sebäbi bolsa, Müsürde araplara türkmençäni 
öwretmegiň zerur bolanlygyndan gelip çykýar. Memluk-türkmenler 
köp wagtyň dowamynda Müsürde hökümdarlyk edipdirler, olaryň 
1250–1257-nji ýyllardaky soltanynyň Aýbeg atly türkmendigini türk 
taryhçylary tassyklaýarlar. Sözlügiň golýazmasy 4 sany uly bölümden 
durýar. 1-nji bölüm 26 bapdan ybaratdyr. Her babyň başlanýan ýerin-
de oňa girýän sözleriň tematikasy esasynda at goýlupdyr. Meselem, 

---

16
asman jisimleri, agaçlar, ir-iýmişler, wagşy haýwanlar, öý goşlary, 
adamyň görünýän beden agzalary, adamyn häsiýeti we ş.m. Söz-
lükdäki türkmençe diýlip bellenen sözler belli derejede ses özgerme-
lerine sezewar bolupdyr. Kitabyň ikinji babynda arapça we türkmen-
çe işlikler berlipdir. Işlikler buýruk şekilinde bolup, arap elipbiýiniň 
berk tertibinde ýerleşdirilipdir.
Üçünji bölümde işlikleriň ýöňkeme bilen üýtgeýşine üns çekil-
ýär. Şonda arap dili bilen türki dilleriň arasyndaky tapawutlara we 
meňzeşliklere seredilip geçilipdir. Awtor, ilkinji nobatda türki diller-
de sözler ulanylanda aýaly we erkek adamy aňlatmak üçin gram-
matik alamatyň ýokdugyny, jyns aňladylmanyň bolmaýandygyny 
tekrarlaýar. Şeýle hem köplük san üçin arap dilindäki ýaly däl-de, 
türki dilde birden köp bolmagyň ýeterlikdigini nygtaýar. Şu ýerde 
bir bellemeli zat, ol hem sözlügiň awtorynyň türki dildäki işlikleriň 
ählisini üç sany kökden alyp gaýdýanlygydyr. Bu bölümde ýokluk 
aňladylýan goşulmalara hem seredilip geçilýär. Dördünji bölümde 
türki dillerde, şol sanda türkmen dilinde ulanylýan söz böleklerine, 
goşulmalara garalyp geçilýär. Sorag sözleminiň aňladylyşy-my, -mi 
goşulmalaryň we kim?, näçe?, haçan?, niçik?, sözleriniň getirilme-
gi bilen beýan edilipdir. Umuman, sözlügiň 4-nji bölümi grammatika 
bagyşlanylypdyr. Ondaky berilýän maglumatlar häzirki zaman türk-
men dilinden hiç hili tapawutlanmaýar diýen ýalydyr.
XIII asyryň ortalarynda XIV asyryň kyrkynky ýyllarynda ýaşan