Umumy dil bilimi

Halyf Aly tarapyndan döredilendigini öňde belläp geçipdik. Abdu-
laswad Halyfyň döreden grammatikasyny has-da kämilleşdiripdir. 
Uzyn we gysga çekimlileri belläpdir, sözleriň üýtgeýşi, söz ýasalyş 
barada birentek täzelikleri girizipdir.
Arap dil biliminiň orta asyrlardaky iň ösen döwri VIII–XIII 
asyrlara degişlidir. Araplaryň dil biliminde döreden anyk usulyýet 
ugry öňki asyrlaryň dowamynda gazanylan üstünlikleriň jemi bolup 
durýar, edil hindi dil bilimindäki ýaly olar öz dilleriniň gurluşyna 
çuňňur aralaşypdyrlar hem-de dil hakyndaky ylmy köpsanly wajyp 
düzgünler bilen baýlaşdyrypdyrlar.
Ilkinji kämil grammatiki işler gadymy siwilizasiýanyň mekany 
bolan Ýefrat hem-de Tigr derýalarynyň aralygynda ýerleşen Basra 
we Kufa şäherlerinde ýazylypdyr. Bu şäherlerde iki sany grammatiki 
mekdep döredilipdir. Grammatiki mekdepleriň arasynda uzak wagtyň 
dowamynda arap diliniň grammatikasy boýunça jedeller edilipdir. 

---

30
Basra mekdebiniň wekilleri Gurhanyň diliniň nusgawy kadalaryny 
berk saklamagy talap edipdirler, Kufa mekdebiniň wekilleri bolsa, 
arap orfoepiýasynyň esasynda hijaz şiwesini goýup, gepleşik diline 
esaslanýan birtopar üýtgetmeleri girizipdirler. Basra mekdebiniň we-
killeri söz we şekil ýasalyşda esasy birligi masdar diýip hasaplasa-
lar, kufalylar öten zaman işlik şekili hasaplapdyrlar. Basra mekdebi-
niň meşhur alymy Sibaweýhi (794-nji ý. aradan çykan) sintaksisiň, 
morfologiýanyň, fonetikanyň meselelerini özünde jemleýän «El ki-
tap» atly meşhur işini döredipdir. «Sibaweýhi» sözüni arap dilçile-
ri pars dilindäki «Sib» − alma sözi bilen baglanyşdyrýarlar. Sebäbi, 
Sibaweýhi gelip çykyşy boýunça pars milletindendir. Ýöne şeýle-de 
bolsa, ol öz pikirlerini arap dilinde örän çeper beýan edipdir. Onuň 
hakyky ady Omar Beşir ibn Osman ibn Gammarydyr. Sibaweýhi 
öz işinde gadymy şygyrlaryň (1000-den gowrak goşgudan), Gur-
handan alnan mysallaryň üsti bilen grammatiki birliklere kesgitleme 
berýär. Sibaweýhiniň grammatikany şeýle gutarnykly ulgama sa-
landygy soňky döwrüň arap dilçilerini hem haýran galdyrypdyr. 
Bu işde fonetikanyň meselelerine hem düýpli garalyp geçilýär. 
Sibaweýhi arap dilindäki sesleriň emele gelmeginiň 16 sany ornuny 
belläp, sesleri şoňa laýyklykda degişli toparlara bölüpdir. Araplaryň 
şol döwürdäki uly üstünlikleriniň biri, olaryň ses bilen harpy tapawut-
landyryp bilmegidir. Ses bilen harpy tapawutlandyrmak meselesini 
Ýewropada biziň günlerimize çenli biri-birine garyşdyrýarlar. 
Sözleri toparlara bölmek meselesinde araplar Arastunyň (Aris-
totel) pikirine eýerip, diňe atlary, işlikleri, ownuk bölekleri bel-
läp geçipdirler. Arap diliniň fonetikasy morfologiýa we sintaksise 
garanyňda düýpli ösüpdir, munuň sebäbi Gurhany dogry okamagyň 
düzgünleriniň işlenilip düzülmegi bilen düşündirilýär. Arap dil 
biliminiň esasy aýratynlyklarynyň ýene biri arap dilçileriniň beýleki 
diller, ýagny mongol, türki, pars dilleri bilen gyzyklanmagydyr hem-
de dilleri deňeşdirip öwrenmegidir. Ýöne näme üçindir, arap dilçileri 
türki dilleriniň esasy aýratynlyklarynyň biri bolan singarmonizme-çe-
kimli sesleriň sazlaşygy kadasyna aýratyn üns bermändirler.
Arap dil biliminde grammatika, fonetika näçe çuňňur öwrenilse-de 
leksikologiýa, has anygy, leksikografiýa ugrundan edilen işler ünsüňi 
çekýär. Araplar ägirt köp möçberde leksiki material ýygnapdyrlar 

---

31
hem-de olary dürli görnüşlerdäki sözlükler boýunça toparlara bölüp-
dirler. Olar arap diliniň söz baýlygyny has giňden açyp görkezmäge 
aýratyn üns beripdirler, meselem, gylyç sözüniň 500, ýolbars sözüniň 
500, düýe sözüniň 1000 sany manydaş sözüni tapypdyrlar. X asyr dil-
çisi Hamza al Ysfyhany «bela» sözüniň 400 sany manydaş sözü-
ni sanap: «Bela sözüniň özi bela» diýip belläpdir. Arap dilçileri ene 
dilleriniň sözlüklerini düzmäge köp zähmet siňdiripdirler.
Görnükli arap dilçisi Al-Firuzabady tarapyndan 60 tomluk söz-
lük düzülipdir. Bu sözlük käbir çeşmelerde 100 tom diýlip bellenilýär. 
Ýöne sözlük saklanyp galmandyr. Şeýle-de bolsa Al Firuzabady şol 
sözlügiň esasynda «Kamus» atly başga bir sözlügi döredipdir.
Arap dil biliminiň görnükli wekilleriniň biri hökmünde Halyl al