Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuşlar:
1. Arap dil biliminiň esasy aýratynlyklaryny häsiýetlendiriň.
2. Arap dil biliminiň görnükli wekilleri kimler, olaryň nähili işleri bar?
3.Türkmen alymy Ysmaýyl Jöwheriniň arap dil bilimine goşan goşandy.
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Амирова Т.А., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.Б. История 
языкознании. М., 2007.
2. Звегинцев В.А. История арабского языкознания. М., 1958.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.

---

34
Hytaý dil bilimi
Dünýäniň dilçi alymlarynynyň köpüsiniň pikirine görä, Gündo-
garda, esasan, üç sany durnukly dilçilik däpleri öňe sürülýär. Şolaryň 
biri-de öz köküni has gadymy döwürlerden alyp gaýdýan Hytaý dil 
bilimidir. Hytaý dilini öwrenmegiň taryhyny 2000 ýyldan hem köpräk 
wagt bilen ölçeýärler. Esasy bellemeli zatlaryň biri-de, Hytaý dil bi-
limi beýleki ýurtlaryň dilçilik däplerine garaşsyzlykda ösüp, gaýta 
onuň özi ýapon hem-de goňşy döwletleriň birtoparynyň dil öwreniş 
ylmyna uly täsir edipdir. Dil biliminiň hytaý mekdebiniň ýörelgeleri 
Günorta-Gündogar Aziýa dilleriniň birenteginiň, esasan hem, bogun 
gurluşly dilleriň öwrenilişinde, beýan edilişinde giňden peýdalany-
lypdyr. Hytaý dil biliminiň öwrenilişi uzak ýyllaryň dowamynda 
dünýä dil biliminiň öwrenýän dilleriniň çäginden çetde galypdyr. 
Munuň birnäçe sebäbi bolup, esasan, hytaý diliniň beýleki dil-
lerden düýpli tapawutlanýandygy, ýazuwynyň üýtgeşikdigi, mundan 
başga-da hytaý medeniýetiniň özboluşlylygy bilen düşündirilýär. 
Häzirki günler-de hytay dil bilimi diliň kadalaryny, düzgünlerini 
beýan etmekde öz ýerli ýörelgeleriniň artykmaçlyklaryna daýanýar. 
Alymlar hytaý ýazuwy biziň eýýamymyzdan öňki II müňünji ýyllygyň 
ortalarynda emele gelipdir diýip hasaplaýarlar. Ýöne 1899-njy ýylda 
tapylan ýüzi ieroglif belgili süňkleriň ýaşy biziň eýýamymyzdan öňki 
13–11-nji muňýyllyklar diýlip kesgitlenildi, bu hem hytaý ýazuwynyň 
ösüş taryhy hakynda täze çaklamalary öňe sürmäge esas berýär. Hy-
taý hatynyň esasy ýazuw belligi ieroglifdir. Ol dil biliminde, köplenç, 
bogna deň dil birligi bolup, ýygy-ýygydan söze hem gabat gelip bil-
ýär. Ieroglifler adamzadyň hat-ýazuw taryhynyň birinji basgança-
gy bolan piktografiýanyň (surat ýazuwynyň) käbir alamatlaryny-da 
özünde jemleýär. Olar biri-birlerine goşulyp ýa-da aýratynlykda belli 
bir manyny berýän sözi aňladýarlar. Ses ýazuwyndan tapawutlylykda 
her bir zat, düşünje we ş.m üçin aýry-aýry hytaý ierogliflerini peýda-
lanmaly bolýar. Şonuň üçin-de, olaryň sany elipbiýli ýazuwlaryňka 
garanyňda juda köpdür. Umuman, hytaý ýazuwynda, takmynan, 50 
müňe golaý ieroglif bar diýlip çaklanylýar. Häzirki zaman ýazuwynda 
4–7 müň belgi ulanylýar. Olar dürli şiwelerde tekstler ýazmakda, 
sözleri aňlatmakda birmeňzeş peýdalanylýar, hut şu babatdan-da 

---

35
hytaý ieroglifleri ýapon, koreý, wýetnam dillerine geçipdir hem-de 
uzak wagtyň dowamynda Günorta-Gündogar Aziýanyň milletara 
aragatnaşyk serişdesi bolupdyr.
Ieroglif hytaý dilçileriniň mydama üns merkezinde bolup, onuň 
ýazylyşy, okalyşy, aňladýan manysy yzygiderli öwrenilipdir. Gadymy 
we orta asyr Hytaýda ieroglifleri dürli taraplaýyn öwrenmek bilen bag-
lylykda dil bilimi: gadymy sözleriň düşündirilişi, ieroglifleriň ge-
lip çykyşy hem-de gurluşlarynyň öwrenilişi, fonetika ýaly üç ugra 
bölünipdir. Hytaý diliniň grammatikasyny öwrenmek meselesi has 
soň, ýagny XVIII–XIX asyrlarda ýüze çykýar. Dil biliminiň leksiko-
grafiýa-sözlük düzüş bölümi müňlerçe ýyllaryň dowamynda ösüp 
kämilleşipdir. Hytaý dil bilimindäki ilkinji sözlükler hökmünde «Şi 
Çžou nýan» (öwrenmek üçin zerur bolan ieroglifleriň sanawy, b.e.öň 
IX–VIII a.a), «Er ýa» (ulgamlaşdyrylan ilkinji düşündirişli sözlük, 
b.e.öň III a), «Fan ýan» (b.e. öň I a-b.e I a. Han imperiýasynyň dürli 
ýerlerinde ulanylan sözleriň toplumy), «Şo wen sze szy» (mälim bo-
lan ähli ieroglifleri öz içine alýan, olaryň manysyny, gelip çykyşyny 
beýan edýän, toparlara bölýän ilkinji doly sözlük, b.e. II a) we ş.m. 
işleri görkezmek bolar.
Hytaýda dil biliminiň fonetika bölüminiň ösmegine butpa-
razçylygyň belli bir derejede täsiri bolupdyr, sebäbi bu din Hindistan-
dan şygryýete, sazlaşyga, owaza, äheňe bolan gyzyklanmalary, şeýle-
-de hindi elipbiýiniň – bogun hatynyň ýörelgelerini getiripdir.
Fonetika boýunça işler sözlük düzüliş däpleri boýunça ýerine ýe-
tirilipdir. Li Deniň «Şen leý», Lýuý Sziniň «Ýun szi» atly fonetika 
bagyşlanan işlerinde sözler sazlaşygy boýunça ýerleşdirilipdir, olara 
rifmalaryň sözlügi hem diýmek boljak. V asyrda äheňleri öwrenmegiň 
tejribeleri peýda bolýar. Has soňra çekimsizlere, olary toparlara böl-
mäge gyzyklanmalar artýar, çekimsizleriň toparlara bölünişinde eme-
le gelýän ýerleri esasy üns merkezine alynýar. Äheňler we çekim-
liler, sazlaşyklar hakyndaky maglumatlary özünde jemleýän fonetik 
jedwelleriň peýda bolmagy fonetikanyň özbaşdak ylym hökmünde 
kemala gelendigini görkezýär.
Gadymy Hytaý ylmynda zatlara dakylan atlar bilen olaryň 
arasyndaky baglanyşyk hakyndaky filosofiki jedel uly gyzyklanma 
döredipdir, bu aýratyn-da b.e.öň V–III asyrlarda has ýörgünli bo-

---

36
lupdyr. Meşhur Hytaý pähimdary Konfusiý zatlar bilen olara daky-
lýan adyň arasynda tebigy baglanyşyk bar diýip belläpdir, döwleti 
dolandyrmakda «atlary üýtgetmegiň» ilkinji zerur ädimdigini tassy-
klapdyr. Onuň «atlary üýtgetmek» nazaryýetini legist (hukuk) mekde-
plerinde kabul edipdirler. Munuň garşysyna daos ugrunyň filosoflary 
zat bilen sözüň arasyndaky baglanyşygy inkär edipdirler. Dile ylmy 
taýdan çemeleşmegiň bu iki görnüşiniň seljerilmesi belli dilçi Sýun 
Kuanyň (b.e.öň. III a.) işlerinde duş gelýär. Hytaý dilçileri XI-XIX 
asyrlarda gadymy döwürlerde emele gelen bogun gurluşly diliň beýan 
edilişiniň ýörelgelerini dowam etdiripdirler. Olar dili aýratyn seslere 
däl-de, bogunlara bölüpdirler. Äheňleri, olaryň goşgy düzülişdäki äh-
miýetini öwrenmek V asyrdan başlanypdyr. Ilkibaşda II asyrda oýla-
nyp tapylan iki ieroglifden saýlamak ýoly bilen bogunlary bölmek 
usuly peýdalanylýar.
Sözleri sazlaşyklylygy boýunça toparlara bölüp, sözlükleri düz-
mek işi soňky asyrlarda hem yzygiderli dowam etdirilipdir. Bu sözlük-
ler halkyň janly gepleşigi bilen bagly bolman, esasan, köne sözlükler-
däki beýan edilenleri gaýtalapdyr. «Ýun szin» (Sazlaşyklar aýnasy, 
takmynan VIII a.) sözlüginde-de, Çžen Sýaonyň düzen sözlüginde 
hem (1011–1162) öz döwrüniň gepleşik sesleri, olaryň aýdylyş düz-
günleri bilen tanyşdyrylman, şol bir gaýtalanýan sözler barada maglu-
matlar berlipdir. Janly gepleşik dilini öwrenmek boýunça täze pikirler 
diňe Sun döwrüniň başynda, Şao Ýunuň (1011–1077) kitaplarynda 
duş gelýär. XII–XIII asyrlaryň ahyrynda ýuwaş-ýuwaşdan köne söz-
lüklerden, fonetik jedwellerden ara açylyp, janly gepleşik diliniň 
aýratynlyklary öwrenilmäge başlanýar.
XIII asyrda Hytaý mongollar tarapyndan basylyp alnypdyr. 
Mongollaryň öz ýazuwy bolmandyr, resmi ýazgylar üçin uýgur elip-
biýi peýdalanylypdyr. 1260-njy ýylda imperator Hubilaýyň buýrugy 
boýunça tibet alymy Pagbalama Tibet ýazuwynyň esasynda mongol 
elipbiýini (ol dörtburç ýazuw diýlip atlandyrylýar) döredýär, bu elip-
biý 1269-njy ýylda resmi taýdan ulanylyşa girizilýär. Ýöne tekstler 
köne hytaý we uýgur däplerine laýyklykda ýokardan aşaklygyna 
ýazylypdyr. Dörtburç ýazuw giňden peýdalanylyp başlanýar (mon-
gol, şeýle-de, hytaý, tibet, sanskrit, uýgur tekstlerinde peýdalanylýar). 
Pagbalamanyň döreden ýazuwy öz döwründe halkara fonetik elipbiý 

---

37
bolup hyzmat edipdir. Soň-soňlar dörtburç ýazuw wagtyň geçmegi bi-
len Hytaýda ulanylyşdan galypdyr. XIV asyrda Ýuan nesilşalygynda 
dilden aýdylýan edebi žanrlar, esasan hem, drama žanry ösýär, bu 
bolsa paýtagt gepleşikleriniň aýdylyş düzgüni boýunça sözlükleriň 
düzülmegini talap edýär. 1324-nji ýylda Çžou Desiniň sözlügi peýda 
bolýar. Bu sözlükde täze, şol döwrüň Pekin gepleşiginiň sözleriniň 
aýdylyşy şöhlelendirilýär.
1368-nji ýylda hökümet başyna ýene-de ýurduň çäklerini giňeltmek 
bilen gyzyklanýan hytaý nesilşalygy geçýär. Haýsydyr bir janly şiwä ýa-
-da gadymy sazlaşyk ulgamyna esaslanmaýan, haýsydyr bir aýdylyşlary 
nazarda tutýan täze hytaý sözlügi döredilýär. Munuň yz ýanyndan, ýurt-
da esasy orny eýeleýän demirgazyk şiwäni nazarda tutýan «Çžunýuan in 
ýun» atly sözlük peýda bolýar. XIV-XV asyrlarda adaty sowatly adamla-
ra niýetlenilip tejribe (praktiki) sözlükleri düzülýär.