Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuş:
1. Size alynma sözleriň nähili görnüşleri belli?
2. Ekzotizmler näme?
3. Kalkalaşdyrmak, kalka näme?
4. Substrat näme?
5. Superstrat näme?
6. Adstrat näme?
7. Dil baglanyşygynyň emele gelmeginiň sebäplerini düşündiriň.
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Amansaryýew J., Gulmanow G. Lingwistik terminleriň rusça-
türkmençe spawoçnigi. Aşgabat, 1981.
2. Вендина Т.И. Введение в языкознание. М., 2008.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
Pidžinler we kreol dilleri
Dilleriň belli bir şertlerdäki biri-birileri bilen gatnaşygy 
pidžinleriň emele gelmegine sebäp bolup biler. Pidžin näme we ol 
nähili şertlerde emele gelýär? Ýurduň ýerli ilaty bilen şol ýurdy eýe-

---

132
län gelmişekleriň arasynda gepleşmek üçin ulanylýan garyşyk dile 
pidžin diýilýär. Pidžin hiç bir adamyň ene dili däldir, ýöne diňe mil-
letara gatnaşyklarynda gural bolup hyzmat edýär.
Pidžiniň emele gelşiniň başky tapgyrlarynda onuň örän gowşak 
grammatikasy hem-de az sanly ätiýaçlyk sözleri bolýar. Pidžin 
gepleşigiň çäklendirilen ugurlarynda: söwdada, aýratyn hünär taýýar-
lygyny talap etmeýän fiziki işlerde ulanylýar. Düzgün bolşy ýaly, 
pidžiniň sözleriniň örän köp bölegi, tas 90%-den gowragy ýerli halkyň 
üstüne gelen gelmişekleriň sözlük düzüminiň hasabyna emele gelýär.
Ýerli halkyň gelmişekleriň dilinde geplemäge ymtylyşynyň 
güýçli bolmagy, beýleki tarapdan gelmişekleriň ýerli halkyň dili bilen 
tanyşmak islemezlikleri pidžinleriň döremezligine sebäp bolup biler.
Pidžinleriň fonetikasy ýerli halkyň diline ýykgyn edýänligi 
babatdan tapawutlanýar: ýerli halk daşary ýurt sözlerini öz ses ul-
gamlaryna ornaşdyrýar, aýdylmasy kyn bolan sözlerden hem-de ses 
düzümlerinden gaça durýar.
Pidžinleriň grammatikasy mydama analitikdir. Munda gramma-
tik many leksiki manydan aýratynlykda ýüze çykýar, söz sözlem için-
de grammatik mana eýe bolýar. Söz üýtgeýiş ýokdur. Grammatik many 
berşiň esasy serişdesi – bu sözleriň tertibidir. Sözleri emele getirmegiň 
esasy usuly – bu sözleriň biri-birine goşulmagydyr. Ilkinji pidžinler 
XV–XVIII asyrlarda iňlis, fransuz, portugal dilleriniň esasynda Afrikanyň 
günbatar kenarlarynda emele gelipdir. Soňlugy bilen pidžinler Okeaniýa 
adalarynda, Latyn Amerikasy kontinentinde ýaýrapdyr. Dilçileriň tassyk-
lamagyna görä, bütin dünýäde elli töweregi pidžin hasaba alnypdyr.
Bize ýakyndan tanyş bolan rus diliniň esasynda-da birnäçe 
pidžin emele gelipdir: amur pidžini, negidal-rus, powolžiýa, kýah-
tin pidžinleri. Olaryň içinde has düýpli öwrenileni Kýahta şäheriniň 
etraplarynda XIX asyryň dowamynda ulanylan kýahtin pidžinidir. 
Kýahtin şäheri şol döwürlerde Mongoliýa bilen Hytaýyň serhetýaka 
söwda merkezi bolupdyr. Bu pidžiniň esasy sözlük gory rus dilinden 
alnypdyr. Mundan başga-da beýleki dilleriň hem sözleri ulanylypdyr: 
«biçi» (mon. ýazmak), «fuza» (hyt. kiçijik dükan), «hao» (hyt. örän 
oňat), «ža-ža-ža» (hyt. ha-ha-ha), «oýo» (hyt. söhbetdeşiň pikiri bilen 
ylalaşmazlygy bildirýän ümlük), şeýle-de hytaý dilinden alnan kalka-
lara hem duş gelmek bolýar: «el ädigi» (ellik), «akyly gutaran» (aky-
lyndan azaşan) we ş.m.

---

133
Kýahtin pidžininiň esasy fonetik kanuny açyk bogun kanunydyr. 
Diýmek, kýahtin pidžininde bogun diňe çekimli sese gutaryp biler: 
iki ýa-da ondan köp bolan çekimsizleriň goşulyşmagyna ýol beril-
meýär. Şu kanuna laýyklykda kýahtin pidžini diňe aşakdaky fonetik 
gurluşa laýyk gelýän rus sözlerini kabul edýär: воля, люди, манера, 
рубаха, рука we ş.m. Birnäçe çekimsiz sesiň bilelikde gelýän sözleri 
fonetik taýdan özleşdirilipdir hem-de ýokardaky kanuna laýyk geti-
rilipdir. Meselem, «бамбук» sözi kýahtin pidžininde «бамебуки», 
«воротник» sözi «воротинеки», «шелк» sözi bolsa «шелека» 
görnüşinde aýdylypdyr.
Kýahtin pidžininde atlar düşüm bilen üýtgemeýärler, işlikler san 
goşulmalaryny, ýöňkeme goşulmalaryny kabul etmeseler-de, zaman 
aňladyp bilýärler. Bu pidžiniň beýleki ähli pidžinlerden tapawudy: ol 
basybalyjylyk şertlerinde däl-de, serhet söwdasynyň esasynda döräp-
dir. Kýahtin pidžininiň esasynda gelmişekleriň dili däl-de (bu ýerde 
gelmişekler hökmünde hytaý täjirleri göz öňünde tutulýar), şol çäkde 
ýaşaýan ilatyň dili ýatýar.
XX asyryň başlarynda serhet söwdasynyň bes edilmegi bilen 
kýahtin pidžini ulanylyşdan galypdyr. Onuň ýazuw ýadygärlikleriniň 
örän az möçberde saklanyp galandygy bu pidžini düýpli öwrenmegi 
kynlaşdyrýar.
Käbir ýagdaýlarda pidžinleriň ulanylýan çäklerinde ilatyň 
hemişelik gatyşmagy bolup geçýär, milletara gatnaşyklary has jebis 
häsiýete eýe bolýar, dürli nika baglanyşyklary netijesinde pidžin giň 
gerime eýe bolýar. Bu bolsa, pidžiniň adamlaryň belli bir topary üçin 
ene dili bolmagyna sebäp bolýar, netijede, ol beýleki bir halkyň weki-
li bilen aralykdaky gepleşik serişdesi bolmak bilen çäklenmän, özara 
gepleşikde-de esasy orna geçýär.
Pidžiniň ulanylyş geriminiň giňelmegi onuň hyzmatynyň art-
magy bilen şertlendirilýär. Munuň netijesinde pidžiniň sözlük gory 
has artýar, grammatik gurluşy (ilkinji nobatda sintaktik gurluşy) 
çylşyrymlaşýar.
Sözlük gorundaky, grammatik gurluşyndaky bolup geçýän 
özgerişlikler pidžini doly derejeli dile öwürýär. Pidžiniň esasynda 
dörän dillere kreol dilleri diýilýär.
XX asyryň ikinji ýarymynda garaşsyzlygyny alan käbir döwlet-

---

134
lerde kreol dilleri döwlet dili derejesini aldy. Mysal üçin, Täze Gwi-
neýada neomelaneziýa, Wanuatuda bislam, Süleýman adalarynda ne-
osolomon, Seýşel adalarynda seýşel dili döwlet derejesine eýe boldy. 
Bu dillerde tele-radio gepleşikleri alnyp barylýar, gazet-žurnallar çap 
edilýär, mekdeplerde sapaklar okadylýar.
Kreol dilleriniň birtoparynyň durmuşy gatnaşyklarynda ulanyl-
ýandyklary bellidir.