Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

M ilodiy 
I 
asrda 
Rim 
imperiyasida 
ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlar. Rim imperiyasida milodiy I asr davomida ikki sulola 
hokimiyatni boshqardi. Tiberiyning vorisi Germanikning o ‘g i i 24 
yoshli Gay Sezar Kaligula (37-41-yy) hokimiyatni egalladi. Kaligula 
badjahl, axloqan buzuq, o ‘ta m ag‘rur, takabbur shaxs edi. Dastlab u 
senat bilan kelishgan holda ichki va tashqi siyosatni olib bordi, 
soliqlami kamaytirdi. Bir necha oy ichida u isrofgarchilik bilan 
Tiberiydan qolgan xazinani turli tomosha, m o‘l-ko‘1 sovg‘alar berish 
bilan talon-taroj qildi. Kaligula o‘zini "Janob" (Dominis) va "Xudo" 
deb e ’lon qilib, omma oldida Yupiter qiyofasidagi kiyimlarda chiqdi. 
Bu aqlsiz imperatoming hukmronligi uch yil davom etib 41-yil yanvar 
oyida pretor tribuni Kassiy Xerey boshchiligidagi fitnachilar 
tomonidan o idirildi.
Pretor qismlari Kaligulaning 50 yoshli tog‘asi Tiberiy Klavdiy 
Neronni (41-54-yy) imperator deb e ’lon qildilar. Klavdiy senat bilan 
munosabatni 
yaxshiladi. 
0 ‘zining 
senatdan 
mustaqil 
b o ig an
m a’muriyatini tuzdi. Uning m a’muriyati bir necha muasssasalardan 
tashkil topib, ulam i ozod qilingan qullar boshqardilar. Klavdiy davrida 
boshqaruvni markazlashuvi va imperatoming shaxsiy hokimiyatini 
kuchayishi kuzatildi. Klavdiy hokimiyati qo‘shin, turli tekin tomosha 
va xayr-sadaqa beriladigan Rim plebsi hamda provinsiyalaming 
zodagonlariga tayandi. Tashqi siyosatda urushlar o ‘m iga diplomatik 
vositalar qo ilan ila boshlandi, faqat 43-yilda Britaniyaga harbiy 
ekspeditsiya uyushtirildi. Klavdiyning ikkinchi xotini 33 yoshli 
Agrippina 54-yilda uni zaharlab o id ird i va o‘zini 17 yoshli o‘g i i
Neron Klavdiy Sezami (54-68-yillar) taxtga chiqardi.
Neron 
Yuliy 
Klavdiylar 
sulolasining 
ko‘zga 
ko‘ringan 
vakillaridan biri b o iib , axloqan buzuq, shafqatsiz kishi edi. 
Hukmronligi davrida o ‘z onasi Agrippinani (62-yil), ukasi Britanikni 
(55-yil), xotini Oktaviani (62-yil), ikkinchi xotini Poppeya Sabinani 
(65-yil) o id ird i. Neron senat bilan murosa qilishni istamadi. Pulga 
muhtoj b o ig an i uchun juda k o‘p senatorlami, zodagonlami qatl etib, 
ulaming mol-mulkini o'zlashtirib oldi. Uning davrida imperator saroyi 
xarajatlari haddan tashqari oshib ketdi. Neronning o ‘zi musiqa va 
qo‘shiqchilik bilan shug‘ullanib, sahnada o ‘ynar edi, Yunonistonga 
borib, shoirlar ko'rigida qatnashadi. Rimda 64-yilda juda katta 
yong‘in b o iib , u bir hafta davom etdi va shahaming 14 kvartalidan 10 
tasi t o ia yonib ketdi. Y ongindan keyin Palatin va Eskvilin tepaliklari
255

---

o ‘rtasida 270 ga. maydonga Neron uchun hashamatli "oltin" saroy 
qurildi. Xalq ommasi o ‘rtasida Rimdagi yong‘inni asosiy sababchisi 
Neron deb mish-mish tarqaldi. Neron yong‘in aybdori sifatida rimdagi 
nasroniylar jamoasini ommaviy qatl qildi.
Imperatoming shafqatsizligi, uning zo'ravonligi zodagonlami 
keskin noroziligini keltirib chiqardi. Unga qarshi fitna uyushtirildi 
(65-yil). Fitna fosh etildi va fitnachilar shafqatsiz jazolandi. Ulaming 
ichida faylasuf-sitoik Lutsiy Anney Seneka, uning jiyani shoir M ark 
Anney Lukan va yozuvchi Gay Petroniy Arbitrlar bor edi. Siyosiy 
vaziyat keskinlashdi, Parfiya bilan Armaniston uchun uzoq davom 
etgan urush (66-yil) Rimning m ag‘lubiyati bilan tugadi.
Neron oxirgi 2 yil hukmronligi davrida davlat boshqaruvidan 
umuman chetlashdi. Britaniyada urush davom etib, 66-yilda 
Yahudiyada qo‘zg‘olon boshlandi. Neron hukmronligiga qarshi 
ommaviy norozilik kuchaydi. Galliya, Germaniya va Ispaniyada unga 
qarshi 68-yil bahorida legionlar qo ‘zg ‘olon ko‘tardilar. Taxt 
vorisligiga 70 yoshli zodagon Serviy Sulpitsiy Gafba nomzodi 
qo'yildi. Neronni hech kim himoya qilmadi, hatto pretorian qismlari 
ham Galba tomoniga o ‘tdi. Neron yashirinishga urindi, lekin yashirina 
olmadi. Dushmanlar q o iig a tushmaslik uchun u o ‘zini qilichga 
tashladi. 
Neronning 
o‘limi 
bilan 
Yuliy-Klavdiylar 
sulolasi 
hukmronligi nihoyasiga etdi.
Rim imperiyasining navbatdagi hukmdori qisqa vaqt 68-69- 
yillarda 
sarkarda 
Galba 
b o id i. 
Taxtga 
Italiya 
provinsiya 
zodagonlaridan kelib chiqqan o ‘z legionlariga tayanib Tit Flaviy 
Vespasian chiqdi (69-79-yy). U lashkarboshi sifatida Yahudiya urushi 
davrida tanildi. Vespasian yangi Flaviylar sulolasini boshlab berdi. Bu 
sulolaga yana ikki imperator Vespasianning o ‘g ‘illari Tit va 
Domitsianlar ham kirgan.
Vespassian uzoqni ko‘ra biladigan aqlli hukmdor sifatida 
imperiyani iqtisodiy va moliyaviy kuchini nisbatan tez va samarali 
tikladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun 40 mlrd sestersiy kerak edi. 
Imperator tejab-tergashga kirishib, xarajatlami qisqartirdi va yangi 
soliqiami joriy qildi. Hatto u dafn uchun va Rim jam oa 
xojatxonalariga ham soliq soldi. Imperator Rim fuqaroligi huquqini 
m o i- k o i tarqatdi hamda senatorlar va suvoriylar toifasini provinsiya 
zodagonlari, boyib ketgan ozod qilingan qullar bilan to id ird i. 
Flaviylar davridan boshlab imperatorlar provinsiya zodagonlariga
256

---

bevosita tayana boshladilar. Vespasian 70 yoshida 79-yil iyunida vafot 
etadi. Uning o ‘g‘ii Tit 79-81-yillar taxtga chiqib 42 yoshga yetmasdan 
bezgak kasalligidan o iad i. Tit davrida mashhur Vezuviy vulqoni 
otilib, Pompey va Gerkulanum shaharlari kul ostida qoldi (79-yil). 
Flaviylaming so‘nggi vakili Domitsian (81-96-yy) bo‘lib, o ‘zining 
mutlaq nokimiyatini o ‘matishga harakat qildi va 45 yoshida fitnachilar 
tomonidan oidirildi.