Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1.Puni urushlarining boshlanishiga olib kelgan asosiy omillar 
nimalardan iborat?
2. Puni urushidan so‘ng 0 ‘rtayer dengizi havzasidagi vaziyatga 
qanday ta’sir qilgan?
3.Rimdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat og‘irlashuviga nimalar 
sabab boMgan?
4. Rim va Karfagenning 0 ‘rtayer dengizi havzasidagi hukmronlik 
qilish maqsadida olib borgan kurashi va uning oqibatlari.
5. Karfagen davlati vujudga kelishi va uning ilk rivoji.
6. Karfagen - Rim munosabatlari, Puni urushlarining qisqacha 
mohiyati,
7. Rim-Karfagen urushlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy 
oqibatlari.
240

---

Glossariy
Italiklar- Apenin yarimorolida istiqomat qilgan qadimiy qabilalar
Puni-Rim liklar karfagenni shu nom bilan ataganlar
Sam nit-Rim ning qadimgi aholisi, Janubiy Italiyada yashagan 
aholi.
Strateg- strategiyani yaxshi biladigan mohir lashkarboshi
Qarzdorlik 
qulligi- 
qarzni 
vaqtida 
qaytarmagan 
erkin 
fuqarolarning qullarga aylantirish jarayoni
Mavzu: Rim respublikasi inqirozi va Ilk imperiya davri
Reja:
1. Rim respublikasining tushkunligi.
2. Sulla diktaturasining o‘matilishi. Spartak boshchiligidagi qullar 
qo‘zg‘oloni.
3. Pompeyning Sharq Yurishlari. I triumvirat.
4. II triumvirat. Respublikaning qulashi.
5. Yuliy Sezar diktaturasi.
6. Ilk Rim imperiyasi. Oktavian Avgust hukmronligi.
7. 
Milodiy I 
asrda Rim 
imperiyasida 
ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlar.
Rim respublikasining tushkunligi. Rim respublikasi o ‘z 
hududini kengaytirib borgan sari boshqaruvning respublika shakli 
shuncha beqaror bo‘lib boraverdi. Oxir-oqibatda respublika shakli o ‘z 
o ‘m ini Rimda diktatorlar tomonidan boshqariladigan qudratli 
imperiyalarga bo‘shatib berdi.
Boylik va Rim chegaralarining kengayishi ko‘plab muammolami 
keltirib chiqardi. Eng jiddiy norozilik jamiyatning quyi tabaqalari 
orasida o ‘sib bordi va harbiy buyurtmalarda ham pasayish boshlandi. 
Bu muammolar respublikani larzaga kelishiga va yangi siyosiy 
tuzumni vujudga kelishiga olib keldi.
Rim rivoj langani sari boylar va kambag‘allar orasidagi farq yana 
ham kengayib bordi. Rimning ko‘plab yirik yer egalari farovon 
sharoitlarda yashashardi. Turli xil urushlar davomida egallangan 
xalqiarga mansub bo‘lgan minglab kishilar shunday sharoitlarda
241

---

ishlashga majbur bo‘lganlar. Mil. a w . 100-yilga kelib qulga 
aylantirilgan fuqarolar Rim aholisining 1/3 qismini tashkil qilar edi.
Mayda dehqonlar qullar mehnatidan foydalanadigan katta 
imkoniyatga ega b o ‘lgan kishilar bilan raqobatlashishga majbur 
bo‘lardilar. Ulaming katta qismi o‘z yerlarini boy yer egalariga 
sotdilar va uysiz, ishsizga aylanadilar. Katta qismi qishloq joylarda 
qolganlar va mavsumiy ishchilar sifatida ishlay boshladilar. B a’zilari 
Rimga va boshqa shaharlarga ish qidirib ketadi. U lar Rim 
jamiyatining 
to ‘rtdan 
bir 
qismini 
tashkil 
qiladigan 
shahar 
kambag‘allari toifasiga qo‘shiladilar.
Ikki aka-ukalar Tiberiy va Gay Grakxlar Rim kambag‘allariga 
yordam berish uchun harakat qildilar.
Qullaming 
dahshatli 
harakatlari 
va 
Ispaniyadagi 
harbiy 
muvaffaqiyatsizliklar Rim davlatining kuchsizlanganini ko‘rsatdi. 
Nobiletetning nazoratsiz yakka hukmronligi erkin aholining katta 
qatlamini tashkil qilgan mayda yer egalarining xonavayron bo‘lishi 
jam iyatda o‘tkir norozilik kayfiyatini vujudga keltirib, davlat tuzumi 
va 
boshqaruvini 
sogiom lashtirish, 
jamiyatdagi 
birlikni 
mustahkamlash, tashqi siyosatni kuchaytirish borasidagi islohatlar 
o‘tkazishni talab qildi.
Dastlab xalq tribuni Tiberiy Simproniy Grakx tamonidan mil. 
a w . 133-yili qonun loyihasi tayyorlandi. Tiberiy Simproniy Grakx ( 
mil. a w . 162-133 -yy) Rimning taniqli urug‘ nobilitetlaridan biri edi. 
Tiberiyning fikricha radikal islohatlar o ‘tkazish zarur bo‘lib, ular Rim 
hukmronligini mustahkamlash, ichki va tashqi dushmanlarga qarshi 
tura oladigan jamiyatning-tayanch kuchini yaratishdan iborat edi. 
Tiberiyning bu intilishlari Rim nobilitetlari - mil. avv. 133-yilgacha 
konsul b o ig a n Appiy Klavdiy, Mutsiy Sevola, Lutsiniy Krasslar 
tomonidan qoilab-quvvatlangan. Tiberiyning qarashlariga ko ‘ra, Rim 
hukmdorligining qulashini asosiy sababi mayda yer egalarining 
qashshoqlashuvi b o ig an . Tiberiy bu jarayonni to ‘xtatish uchun agrar 
islohot oikazishni zarur deb topdi. Bundan oldin ham agrar islohot 
haqida bir qancha g‘oyalar mavjud b o ig an . Masalan, mil. a w . II asr 
o‘rtalarida Mark Porsiy Katon agrar islohot o ‘tkazish taklifi bilan 
chiqqan edi. Mil. a w . 141-yilda Gay Liliy m a’suliyatli qonun 
loyihasini tayyorlagan ham edi. Ammo o ‘shanda agrar islohatga 
qarshi yirik yer egalari va quldorlardan iborat qarshilik kuchlari 
vujudga kelib, ulaming ta’siri ostida Liliy yer islohati haqidagi
242

---

taklifini xalq yig‘ilishiga kirita olmadi. Bu harakati uchun nobilitet 
o‘rtasida ”Dono” degan laqabga sazovor bo‘ldi.
Mil. a w . 134-yil dekabrda Tiberiy xalq tribuni vazifasini 
bajaruvchi lavozimiga ko'tarildi. Tez orada u agrar islohot haqidagi 
qonun loyihasini xalq muhokamasiga qo‘ydi. Qonun loyihasida yer 
egaligining miqdorini cheklash, davlatdan fuqarolaming yerlarini 
ijaraga olish tizimini y o ig a qo‘yishni belgilar edi. Ijaraga yer olish 
normasi shudgor qilinadigan 500 yugemi olish, agar dehqonning 
voyaga yetgan o‘g‘illari b o is a ular uchun ham 250 yugerdan ijaraga 
olish mumkin bo iad ig an b o id i. Bir oila 1000 yugerdan ko‘p yer bilan 
shug‘ullanishi mumkin emas edi. Agar yer qo‘yilgan normadan 
ko‘payib ketsa davlatga qaytarilishi nazarda tutildi. Tortib olingan 
yerlardan davlatning yangi yer fondlari shakllantirilib, ular ham o‘z 
navbatida 30 yugerdan kichik uchastkalarga b o iin ib , yersiz va kam 
yerli fuqarolarga b o iib beriladi. Ushbu yer uchastkalarini olgan Rim 
fuqarolari uncha katta b oim agan davlat solig‘ini to ia s h i kerak 
b o ig an , ushbu yemi sotish va birovga hadya qilish huquqiga ega 
boim agan. Bu islohot yer uchastkalaarini sotish va may da yer 
egaligiga b o iin ib ketishiga qarshi qaratilgan edi. Muhokamadan keyin 
qonun loyihasi xalq ovoziga qo‘yilishi kerak edi. Ammo yirik yer 
egasi, xalq tribunlaridan biri Mark Oktaviy o‘zining veto huquqidan 
foydalanib, qonun loyihasiga qarshi chiqdi. Shunda Tiberiy Grakx o ‘z 
fikrini himoya qilib, xalq tribuni xalq manfaatlariga qarshi chiqishi 
mumkinmi dedi. Keyin Mark Oktaviy xalq muhokamasiga qo‘yilib, u 
o ‘z lavozimidan ozod qilindi. Shundan keyin agrar islohot haqidagi 
qonun xalq yigilish id a qabul qilindi. Bu qonunni amalga oshirish 
uchun uch kishidan iborat b o ig a n komissiya tuzildi. Komissiya 
tarkibi Tiberiy Grakx, uning ukasi Gay Grakx, Tiberiy Appiy 
Ю avdiydan iborat b o id i. Ammo islohatlaming keyingi bosqichi katta 
qiyinchiliklarga uchradi. Chunki, qonunni hayotga tadbiq etish 
senatning m a iu m huquqlarini cheklar edi. Shundan keyin islohatlarga 
qarshi kuchli oppozitsiya vujudga keldi. Mil. a w . 132-yilda Tiberiy 
Grakx va uning yuzlab tarafdorlari oidirildi.
Yangi demokratik harakat va agrar islohot faoliyati Tiberiy 
Grakxning kichik ukasi Gay Grakx (mil. a w . 153-121-yy) nomi bilan 
b o g iiq . 0 ‘z oldiga agrar islohot masaiasini tugatish, Tiberiyning 
qotillarini jazolash vazifasini qo‘ygan. Gay Grakx Rim oligarxlari 
hokimiyatiga zarba berishga harakat boshladi. Chunki, Rim nobiliteti

---

va senatorlar demokratik harakatning asosiy qarshilari bo‘ldilar. 0 ‘z 
dasturini amalga oshirish uchun Gay Grakx o ‘z atrofiga rimning turli 
aholi qatlamlarini jamladi. Gay Grakx yersizlarga yer ajratib berish 
masalasini davom qildirdi. U agrar komissiyaning ishini qayta tikladi 
va ularga sudlov huquqini berdi. Gay tribunligi davrida Italiyada bir 
qancha koloniyalarga asos solindi. Gay tushunardiki, faqat qishloq 
plebeylarining qoilab-quvvatlashlari kamlik qilardi. U o ‘z tomoniga 
shahar aholisini ham og‘dirishi kerak edi. Gay davlat xazinasidan juda 
past narxlarda yer uchastkalarini Rimning shahar aholisiga sota 
boshladi. Chunki u Rim aholisining qashshoq qatlamini yer bilan 
ta’minlashni maqsad qilib 
qo'ygan edi. 
Aholi 
manfaatlarini 
ta ’minlashga qaratilgan yana bir islohot Osiyodagi provinsiyalardan 
soliq yig‘ishga qaratilgan edi. Gay Grakxning yechimlariga ko‘ra 
Osiyodagi aholidan hosilning 10/1 qismi hajmida soliq undirilgan. 
Qisqacha 
aytganda, 
Gay 
Grakx 
islohatlari 
k o ‘plab 
ijobiy 
xususiyatlarga ega bo‘ldi. Ammo, bu islohatlar ham katta qarshilikka 
uchrab, o‘z nihoyasiga yetmay qoldi. mil. a w . 121-yilda Gay Grakx 
ham o‘ldirildi.