Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Miloddan a w a lg i II-I asrlarda Rimning iqtisodiy va ijtimoiy 
rivojlanishi
Mil. a w . III-II asrlar Rimning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida chuqur 
o ‘zgarishlar sodir b o iad i. Patriarxal qulchilik tizimi bu davrga kelib 
klassik qulchilik darajasiga yetdi. Rim jamiyati b o isa , butunlay 
qulchilik xarakteriga ega b o id i. Mil. a w . IV-III asrlarda patriarxal 
qulchilikdan klassik qulchilikka o‘tish Janubiy Italiyadagi yunon 
koloniya shaharlari va Sitsiliyada sodir b o id i.
233

---

Italiyada klassik qulchilikning rasmiylashtirish umumjahonda 
tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, keyinchalik qulchilikning rim-italiya 
formasi butun 0 ‘rtayer dengizi xalqlariga tarqaladi. K o‘plab g‘arb 
olimlari (U. Uesterman, M. Findi, K. Xopkins) qulchilikning 
rivojlangan formasiga o ‘tishning asosiy sababi sifatida rim liklam ing 
muvaffaqiyatli urushlarini ta’kidlaydilar. Ulaming fikriga ko‘ra 
muvaffaqiyatli harbiy harakatlar Italiyaga qullaming oqib kelishiga va 
qulchilikni hayotning turli sohalariga kirib kelishiga imkon yaratadi. 
Shu bilan birga, Rim jamiyatidagi ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va 
madaniy o ‘zgarishlar ham sabab boiganligini unutmaslik kerak. 
Yeming bir kishi qo‘lida to ‘planishi, xususiy mulkning keng 
tarqalishi, hunarmandchilik, savdo-pul munosabatlarining rivojlanishi, 
tovar xo‘jaligining paydo b o iish i arzon ishchi kuchlami talab qilardi. 
Patritsiylar va plebetslar o ‘rtasidagi kurash natijasida plebeylar ham 
yer uiushiga ega b o iib , iqtisodiy qaramlikdan qutilgan edi. Endilikda 
katta yer maydonlari yoki xususiy mulklarda faqatgina butun 
huquqlardan va mol-mulkdan mahrum b o ig a n qullardan ishchi kuchi 
sifatida foydalanish mumkin edi.
Klassik qulchilikning asosiy xususiyatlari shunda ediki, klassik 
qulchilik xo‘jaligida ishlab chiqarish qo‘shimcha qiymat hosil qilishga 
qaratilgan edi. Bunda faqatgina ortiqcha maxsulot ishlab chiqaribgina 
qolmay, balki uni tovar sifatida sotishga intilish kuchli edi. Ko‘proq 
qo‘shimcha mahsulotga ega b o iish g a intilish qullami ekspluatatsiya 
qilishni kuchayishiga olib keladi. Bu esa o ‘z navbatida ichki xo‘jalikni 
murakkablashtirib, iqtisodiyotda tadbirkorlikning boshlanishi edi.
Jamiyatda qullaming soni ham o‘sadi. Qullar Rim-Italiya 
jamiyatining ko‘p sonli tabaqasiga aylanadi. Qulchilik, ayniqsa 
qishloq xo‘jaligi, tog‘-kon ishlari, metallurgiya va qurilishda keng 
tarqalgan edi.
Mil. a w . II-I asrlarda Italiyada qishloq xo‘jalik qulchilik asosida 
rivojiandi. Ayniqsa, uzumchilik, zatun yetishtirish va bog‘dorchilik 
yaxshi rivojiandi. Yunoniston, Kichik Osiyo va Afrikadan uzum, 
zaytun va mevali daraxtlaming yangi navlari olib kelindi. Daraxtlarga 
ishlov berish texnikasi mukammallashdi. Mehnat qurollarining turlari 
ko'paydi. Bu esa faqatgina hosilning ko ‘payishiga emas, balki Italiya 
vinosi, yog‘-moy va mevalaming sifatini ham ortishiga sabab b o id i.
Sifatli bug‘doy navlari ekilib, hosildorlik o‘sdi. Yerlarga ishlov 
berish, o‘g‘itlash va boshqa agrotexnika qoidalariga rioya qilina
234

---

boshlandi. Chorvachilikda ham muhim o ‘zgarishlar yuz berdi. 
Chorvachilik va parrandachilik o‘sha vaqtda eng daromadli sohalarga 
aylandi. Qishloq xo‘jaligining o‘sishini asosiy sabablari qulchilikni 
keng tadbiq qilinishi, tovar ishlab chiqarish xo‘jaligining tashkil 
qilinishi, kichik xo‘jaliklardan voz kechib, katta ekin maydonlarida 
xo ‘jalik yuritish edi. Qishloq xo‘jaligida bu davrda asosiy ishlab 
chiqaruvchi quldorlar xo‘jaligi edi. Qullami mehnat qilishga 
majburlash uchun nazoratchilar va boshliqlar tayinlandi. Shu bilan 
birga chin dildan ishlagan qullar taqdirlanib, katta payok, yaxshi 
kiyim va hattoki uncha katta bo ‘lmagan mulklar (masalan, ikki juft 
qo‘y, uy-ro‘zg‘or buyumlari) in’om etilgan. Bu mulk pekuliy deb 
atalib, xo‘jayin xohlagan vaqtda uni olib qo‘yishi mumkin edi.
Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi o ‘z navbatida hunarmandchilik 
buyumlariga 
b o ig a n
talabning 
ham
ortishiga 
olib 
keladi. 
Hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy hayotning markazi b o ig an
shaharlar bilan qishloqlar o ‘rtasidagi o‘zaro tovar ayirboshlash 
jarayonini kuchaytiradi.