Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Rim respublikasining tashqi siyosati. B o iib o‘tgan voqealar 
senat hokimiyatining samarali boshqaruvi yo‘qligi, xalq kengashi 
ahamiyatining o ‘sishi va ichki siyosatning beqarorligi, siyosiy 
arboblaming 
o ‘sib 
borayotgan 
roli, 
ulaming 
ochiqdan-ochiq 
demagogiyasi kurashning zo‘ravonlik usullarini q o ila sh g a tayyorligi 
yaqqol ko‘rindi.
Aka-uka Grakxlar va ulaming eng faol tarafdorlarining o iim id an
so‘ng, populyarlaming zaiflashuvi vaqtinchalik edi. Rim jamiyatidagi 
qarama-qarshiliklar bartaraf qilinmagan edi. Begona hududlarda urush 
harakatlari 
olib 
borayotgan 
Rim 
qo‘shinlariga 
qo‘mondonlik 
qilayotgan, 
nobillar 
homiylik 
qilgan 
qo‘mondonlaming 
muvaffaqiyatsizliklari norozilikni kuchaytirdi.
Rimning ichki siyosatidagi beqarorlik tashqi siyosiy masalada 
hukmron doiralar e ’tiborini vaqtinchalik susaytirdi. Mil. a w . II 
asming so‘nggi 10 yilligida Rimning xalqaro ahvoli yanada 
keskinlashadi. Yaqin Sharqdagi eng kuchli ellin davlati hisoblangan 
Misr bilan Rim ittifoq tuzadi. Qudratli b o ig a n Salavkiylar davlati 
yemirilish davriga kirib, Sharqda parflyaliklar bosimiga qarshi tura
236

---

olmay qoldi. Kichik Osiyoda Aristonik qo‘zg‘oIoni bostirilganidan 
so‘ng, vaziyat osoyishta edi. Ammo bu vaqtda Afrikada Rim 
hukmronligiga Numidiya podsholigi jiddiy xavf tug‘dirayotgan edi.
Jumladan, Afrikada Numidiya podshosi Yugurta bilan urush olib 
borayotgan Rim qo ‘shinlari birin-ketin m agiubiyatga uchradilar. 
Podsho Yugurta rimlik sarkardalami sotib oldi va harbiy hiylalar bilan 
rimliklami bir necha bor tor-mor qildi. Numidiya shaharlarida shu 
vaqtda b o ig a n italiyalik savdogar va sudxo‘rlar qirg‘in qilindi. 
Yugurta o ‘z siyosatida rimliklami o ‘ziga dushman deb bilgan turli 
Shimoliy Afrika qabilalarining qoilab-quvvatlashiga tayandi. Mil. 
avv. 109-yilda Numidiyadagi Sutule yaqinidagi jangda Yugurta 
rimliklami tor-mor qildi. Rimliklar Numidiya hududidan chiqib ketish 
va Yugurta bilan shartnoma tuzish majburiyatini oldilar. Sutule 
yonidagi g ‘alaba Yugurtaning Shimoliy Afrika qabilalari oldida 
harbiy-siyosiy mavqeini kuchaytirdi. K o‘p sonli gugul qabilalari, 
M avritaniya podshosi Bokx Yugurtaga yordam va’da qildi. Rimning 
Shimoliy Afrika mulklarini yo'qotish xavfi yaqqol ko ‘rindi. Yugurta 
rimlik harbiy qo‘shin boshliqlari, Rimdagi ayrim senatorlami katta 
pora evaziga sotib oldi. 
Sotilgan poraxo‘r harbiy boshliqlar 
nomigagina urush harakatlarini olib bordi lar.
Rimda xalq y ig in i Yugurta bilan rimliklar uchun sharmandali 
“tinchlik” shartnomasini tasdiqlamadi. Numidiyaga qarshi yana urush 
boshlandi. Q o'shin tartibga solindi. Tezda asosiy Numidiya shaharlari 
bosib olindi. Yugurta sahroga chekinib, partizan urushiga o ‘tdi. Urush 
cho‘zilib ketdi. Bundan norozi b o ig a n xalq y ig in i senatning 
irodasiga qarshi qo'shinga qo‘mondonlik qilish uchun o ‘z sarkardasi, 
o ‘zining dovyurakligi va harbiy qobiliyati bilan obro‘-e’tibor 
qozongan “yangi kishi”, dehqonning o‘g ii, plebey 48 yoshli Gay 
Mariyni qo‘mondon qilib tayinladi. Gay Mariy mil. avv. 107-yilda 
konsulligidan so‘ng, yaxshi qurollangan qo‘shin bilan mil. a w . 105- 
yilda Yugurta urushini tugatdi. Yugurta asirga olinib, Rimda qatl 
qilindi. Numidiya qaram davlatga aylantirilib, uning rasm an hukmdori 
qilib Yugurtaning aqli zaif ukasi tayinlandi. U nafaqat Yugurta 
urushini (mil. avv. 111-105-yillar) tugalladi, balki Rimni shimoldan 
kimvr va tevton german qabilalari hujumidan himoya qildi.
Shimoliy Afrikadagi voqealar bilan bir vaqtda Rimning shimoliy 
chegaralarida german qabilalaridan b o ig an kimvr va tevton 
qabilalarining bosqini boshlandi. Kimvrlar va tevton lar dastlab
237

---

Yutlandiya yarim orolida yashar edilar. Mil. a w . II asr oxirida bu 
qabilalar o‘z joylaridan ko‘chdilar. Tevtonlar g‘arbga-Galliya, 
kimvrlar janubga tomon yurdilar. Jangovar kimvr qabilalarining (150 
ming kishi atrofida) mil. avv. 113-yillar atrofida Janubiy Germaniyaga 
kirib, 
Alp 
dovonl&riga 
kelib, 
Italiyaning 
shimoliy-sharqiy 
chegaralariga xavf soldilar. Konsul Papirey Karbon Noreya shahri 
yonida kuchli qo‘shin bilan kimvrlar bilan uchrashdi, lekin shafqatsiz 
tor-mor qilindi. Italiyaga yo‘l ochiq edi, lekin kimvrlar Alpdan 
shimolga o‘tib, Galliya hududiga bostirib kirdilar. Galliyada ham 
rimliklar mil. a w . 109-yilda yana yengildilar. Kimvrlaming gelvetlar, 
Galliyaning o‘zida ularga qarindosh b o ig a n tevtonlar bilan birlashuvi 
rimliklar uchun xavfli vaziyatni yana murakkablashtirdi. Mil. a w . 
107-yilda 
konsul 
boshchiligidagi 
Rim 
qo‘shini 
Akvitaniyada 
pistirmaga tushib t o i a y o ‘q qilindi. Ammo rimliklar mil. a w . 105- 
yilda Janubiy Galliyada kimvrlardan eng dahshatli m agiubiyatga 
uchradilar. Jang maydonida Kanna halokatidan ham ko ‘proq 80 
mingga yaqin legionerlar jasadi qoldi. Kimvrlar o ‘z g‘alabalaridan 
keyin himoyasiz Italiyaga emas, Ispaniyaga yurish qildilar.