Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

M avzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1. Qadimgi Xitoydagi ilk manzilgohlari haqida m a’lumot bering?
2. Shan shahar-davlati haqida nimalami bilasiz?
3. Chjou davlati ichki va tashqi siyosatining o‘ziga xos xususiyati 
nimada?
4. Qadimgi Shan-Inliklar madaniyati, Chjou davlatiga qanday 
ta’sir ko‘rsatgan
5. Chjou davlati hukmronligi davri haqida nimalami bilasiz?
Glossariy
Sya 
Qadimgi Xitoydagi ilk sulola
Ba 
Gegemon knyazlar maqomi
Chunsyu 
Qadimgi Xitoy tarixida “ko‘p podsholiklar” davri
Van 
Hukmdor yoki imperator
I 
Chjou davlati davrida ko‘chmanchi varvar qabilalar
ittifoqi
Di go 
Xan saltanatida teng davlatlar konsepsiyasi
Daotsizm 
Qadimgi Xitoydagi falsafly oqimlardan biri
127

---

QADIMGI YUNONISTON
Mavzu: Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish 
Reja:
1. Qadimgi Yunonistonning geografik o ‘rni va aholisi.
2. Qadimgi Yunoniston tarixini davrlashtirish.
3. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar.
Qadimgi Yunonistonning geografik o ‘rni va aholisi. Qadimgi 
yunon tarixining geografik joylashuvi doimiy bo‘lmagan. U tarixiy 
rivojlanishga k o‘ra o ‘zgarib va kengayib turgan. Qadimgi yunon 
sivilizatsiyasining asosiy 
hududi 
Egey 
havzasi, 
y a’ni, 
Egey 
dengizining Bolqon, Frakiya va Kichik Osiyo sohillari va ko‘p sonli 
orollar bo‘lgan. Mil. avv. VIII-VI asrlarga kelib, buyuk yunon 
kolonlashtirishidan so‘ng yunonlar Janubiy Italiya va Sitsiliya 
hududlari, shuningdek, Qora dengiz sohillarini o ‘zlashtirganlar. 
Natijada Buyuk Yunoniston tushunchasi vujudga keldi. Mil. avv. IV 
asming oxirida Makedoniyalik Aleksandming g‘olibona yurishlari va 
Ahmoniylar davlati egallanganidan so‘ng Yaqin va 0 ‘rta Sharqda 
ellin davlatlari tashkil topdi va bu hududlar qadimgi yunon 
dunyosining bir qismiga aylandi. Ellinizm davrida yunon dunyosi 
g‘arbda Sitsiliyadan sharqda Hindistongacha, shimolda Shimoliy Qora 
dengiz sohillaridan janubda Nilning birinchi irmoqlarigacha bo" Igan 
ulkan hududlarni qamrab oldi. Biroq, butun qadimgi yunon tarixi 
davomida uning markaziy qismi Egey havzasi hisoblangan. Chunki, 
bu yerda yunon davlatchiligi va madaniyati paydo bo‘ldi va gullab 
yashnadi.
Qadimgi 
Sharq 
mamlakatlaridan 
farqli 
o‘Iaroq, 
qadimgi 
Yunonistonda 
etnik 
rang-baranglikni 
kuzatish 
mumkin. 
Yunonistonning markaziy hududlari, ya’ni Egey havzasi va Bolqon 
yarim orolining janubiy qismlarida asosan yunon tilli xalqlar yashagan 
bo‘lib, ulami axeylar, doriylar, ioniy va zoliylar tashkil etgan. Bu 
qabila guruhlari o ‘z dialektlarida gaplashganlar hamda diniy qarashlar 
va urf-odatlarida ham o ‘ziga xoslikni kuzatish mumkin, biroq bu 
farqlar unchalik sezilarli bo'lmagan. Barcha yunonlar bir tilda 
gaplashgan, bir-birini yaxshi tushungan va o‘zlarini bitta xalqqa va 
bitta sivilizatsiyaga tegishli ekanligini his qilgan. Mazkur xalqlar 
orasida birmuncha qadimiyroq qabila guruhi axeylar bo‘lib, ular mil.
128

---

a w . Ill mingyillikning oxirida Bolqon Yunonistonining janubiy 
qismiga kelib o ‘mashganlar. Mil. avv. II mingyillikda zamonaviy Epir 
va M akedoniya hududlaridan harakatlangan doriy qabilalalari bosimi 
ostida axeylar qisman assimilyatsiyalashadi va bir qismi tog‘li 
hududlarga siqib chiqariladi. Doriylaming katta qismi Peleponnes 
(Lakonika M esseniya, Argolida, Elida), Egey dengizining janubidagi 
orollaming katta qismi, xususan, Krit va Rodos, Kariya va Kichik 
Osiyo hududlarining ba’zi qismlarida o‘mashganlar.
Attika ioniy shevada gaplashgan uchinchi qabila guruhi Attika, 
Evbeya, Samos, Xios, Lemnos kabi Egey dengizining markaziy 
qismidagi orollari va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatida 
joylashganlar.
To'rtinchi qabila guruhlari b o im ish eoliylar Beotiya, Fessaliya va 
Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatini shimolidagi Eolida 
viloyati va Lesbos orolida yashaganlar.
Egey havzasida yunonlardan tashqari uunongacha bo‘lgan 
qabilalar qoldiqlari, jumladan, leleglar, pelasglar, kariylar yashagan 
b o iib , ular mil. avv. I mingyillikda Yunoniston aholisining 
etnogenezida unchalik katta rol o'ynam agan. Shuningdek, yunon 
davlatchiligida muhim o ‘rin tutgan xalqlardan biri sifatida to g ii 
Frakiyaliklami qayd etish maqsadga muvofiqdir.
M amlakat hududining katta qismi togiiklardan iborat b o iib , 
faqatgina 20% ni tekislik va vodiylar tashkil etgan. Yunonistonda 
tabiiy boyliklardan - marmar, temir rudasi, mis, kumush qazib 
olingan, shu bilan birga kulolchilik uchun soz tuproqlarni ko‘p 
uchrashi hunarmandlarga xomashyo manbai b o iib xizmat qilgan.
Qadimgi Yunoniston tarixini uchta katta bosqichga b o iis h
mumkin: l)ilk sinfiy jam iyat va mil. a w . II mingyillikda davlat 
uyushmalarining shakllanishi (Krit va Axey Yunonistoni);
2) Polislaming shakllanishi va gullab yashnashi, klassik 
ko‘rinishdagi qulchilik munosabatlari, yuqori madaniyatni yaratilishi 
(mil. a w . XI-IV asrlar);
3)Yunonlar tomonidan Fors davlatini bosib olinishi, ellinistik 
jam iyatlar va davlatlaming tashkil topishi.
Birinchi bosqich uchun xos b o ig a n xususiyat shundan iboratki, 
unda Krit oroli va unga tutash hududlarda dastlabki sinfiy jam iyat 
paydo b o ia d i. Shu bilan birga ilk davlatchilik an’analarini vujudga 
kelishi hamda rivojlanishi, Yuksak sivilizatsiya belgilarini namoyon
129

---

bo‘lishi kuzatiladi. Odatda bu davr Krit podshosi Minos sharafiga 
“Minoy sivilizatsiyasi” deb ham ataladi. M azkur davr mil. a w . 3000 
ming yillikdan - mil. avv. 1200-yilni o‘z ichiga oladi.
Ikkinchi bosqichni tarixchilar “polislar davri” deb atashadi. Bu 
davr ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan rivojlanish 
darajasiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi:
1. Gomer davri yoki “zulmat asri” . Ushbu davr polisgacha yuz 
bergan tarixiy jarayonlam i qamrab olgan holda mil. avv. XI-IX 
asrlami o‘z ichiga oladi.
2. Arxaik davr mil av. VIII-VI asrlami qamrab oladi. Mazkur 
bosqichda polis jam iyati va davlatlarining shakllanishi, aholining 
0 ‘rtayer hamda Qora dengiz bo‘ylariga kelib joylashuvi kuzatiladi 
(Buyuk yunon kolonlashtirishi).
3. Klassik yoki mumtoz davr (mil. a w . V-IV asrlar). Unda 
qadimgi yunon sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, davlatchilik, 
iqtisodiy va madaniy taraqqiyot jarayonlarini ko‘rish mumkin.
“Ellin bosqichi” bilan Yunonistonning qadimgi tarixi nihoyasiga 
etadi. Biroq, mazkur bosqichda yunon va sharq tarixi bilan bog‘liq 
jarayonlar aks etgani bois, tarixchilar uni 3 davrga bo‘lib o‘rganishni 
tavsiya etadi:
1. Aleksandr Makedonskiyning sharqqa yurishlari va ellin 
davlatlari tizimining vujudga kelishi (Mil. a w . IV asming 30- 
yillaridan- mil. a w . Ill asming 80-yillariga qadar).
2. Ellin davlatlari va jamiyatining mavjud bo‘lishi (mil. avv. Ill 
asming 80 yillaridan-mil. avv. II asr o‘rtalarigacha).
3. Ellin tizimining inqirozi va ellin davlatlarining g‘arbda Rim 
imperiyasi, sharqda Parfiya tomonidan egallanishi (mil. avv. II 
o ‘rtalari - mil. avv. I asrlar). Rim imperiyasi tomonidan mil. avv. 30- 
yilda Misrdagi Ptolemeylar sulolasini bosib olinishi qadimgi 
Yunoniston tarixida ellin bosqichini tugallanganligini anglatadi.
Aslida, manbalar - tarix xomashyosi boMib, tarixchilar undan 
tarixni yaratadilar. Deyarli, butun qadimdan saqlanib qolgan 
topilmalar - qadimgi tarix uchun potensial manbalardir. Bu davrga oid 
manbalar ikki katta guruhga - suyakdan tortib binolargacha 
bo‘iganlami o ‘z ichiga oladigan moddiy manbalar va yunonlaming 
bevosita 
o‘zi 
haqida 
yoki 
qadimda 
ular 
haqida 
yozilgan 
m a’iumotlardan iborat bo‘lgan yozma manbalarga bo‘linadi. Albatta, 
moddiy 
manbalardagi 
yozuvlar 
ba’zida 
sopolning bir 
qismi
130

---

shikastlanishi yoki tosh ustundagi yozuvning kesib olinishi natijasida 
tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin.
Yunoniston tarixiga oid asosiy manbalar ko‘p hollarda ikki ming 
yil va undan qadimiyroq bo‘lgani uchun qo‘llanilishidan oldin ulami 
qayta tiklash va rekonstruksiya qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda 
arxeologlar topilmalarga ishlov berishi, paleograflar papirus va 
pergamentlarga yozilgan yozuvlam i rasshifrovka qilish va tushuntirib 
berishi; epigraflar va numizmatlar esa tosh va tangalardagi yozuvlami 
izohlab berishi kerak bo‘ladi. M anba va xomashyolami qayta 
ishlovchi m utaxassislar xulosasi tarixchilar uchun qadimgi tarixni 
o ‘rganishda katta imkoniyatlar yaratadi.