Universiteti "tasdiqlayman"

Nutq birliklari va ularga xos xususiyatlar 
1. Tovush - nutq birligi, fonemaning nutqda voqelashgan, reallashgan
moddiy shakllanga asosi. Tovush til birliklari - morfema, leksemalarning moddiy 
qobig‘i, ifoda tomoni hisoblanadi. Tovush xususiylik sifatida fizik, akustik, 
fizioligik va lisoniy xususiyatlarga ega. U fonemaga nisbatan birlamchi hodisa va 
fonema bo‘la oladi, muayyan birliklarni funksional-semantik jihatdan farqlaydi va 
ijtimoiy vazifani bajaradi.

---

142 
2. So‘z –nutq birligi bo‘lgan tovushlar kompleksidan tashkil topgan ijtimoiy 
belgidir. U tilda tayyor turadigan, imkoniyatlar majmuasi bo‘lgan leksemaning 
voqelanishi, ro‘yobga chiqishi, moddiy ko‘rinishidir. Demak, so‘z xususiylik 
sifatida namoyon bo‘ladi va perseptiv (tovush tomoniga egalik), nominativ (atash 
funksiyasi)va signifikativ (ma’no, tushuncha ifodalash) vazifalarni bajaradi.
3. So‘z birikmasi –leksema va so‘zlarning nutq jarayonida erkin birikuvidan 
tashkil topadigan, nutq jarayonida yetishtiriladigan birlik. U gap bilan so‘z 
orasidagi oraliq nutqiy birlik - nutq mahsuli sifatida baholanadi va gap uchun 
qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi. So‘z birikmasi ham nominativ - atash 
vazifasini bajaradi, uning ma’nosi tarkibidagi mustaqil so‘zlar ma’nolaridan kelib 
chiqadi, biroq ushbu so‘zlar semantikasiga qaraganda aniqroq, chuqurroq, 
murakkabroq va kengro mazmunga ega. So‘z birikmasi tarkibidagi komponentlar 
o‘zaro tobe-hokim munosabatida bo‘ladi. Har bir so‘z birikmasi asosida so‘z 
valentligi - so‘zlarning birikuvchanlik imkoniyati yotadi. 
4. Gap – ifoda va mazmun jihatlariga ega bo‘lgan, fikr ifodalash (axborot 
olish va axborot berish), ya’ni kommunikatsiya akti birligi hisoblanadi. Gap 
grammatik, intonatsion tugallikka ega bo‘lgan va muayyan hukmni bildiradigan 
birlik. Ayni paytda gapda borliqga munosabat– modallik ham ifodalanadi.
Til va nutq birliklari o‘zaro paradigmatik, sintagmatik va izomorfik 
munosabatda bo‘ladi. Paradigmatik munosabat til birliklarining umumiy 
grammatik ma’nolariga ko‘ra bir qatorga, paradigmaga birlashgan bo‘lib, bunga 
misol sifatida so‘zlarning turlanish yoki tuslanish qatoriga birlashishi va bosh, 
asosiga ko‘ra farqlanishini keltirish mumkin. Masalan, kitob, kitobni, kitobning, 
kitobda, kitobdan so‘zlarining ma’nosi bosh kelishik shakliga ko‘ra qiyoslanadi va 
muayyan til birliklarining vertikal yo‘nalishdagi imkoniyatlari sifatida baholanadi. 
Nutqiy vaziyatda esa ulardan bittasigina voqelanadi.
Sintagmatik munosabatda esa til birliklarining o‘zaro semantik-sintaktik 
munosabatga kirishishi va gorizontal yo‘nalishda birikmalar hosil qilishi 
tushuniladi: kitobning qadri, kitobni o‘qish kabi. Demak, paradigmatik munosabat 
til birliklarining nutqgacha bo‘lgan til hodisasi bo‘lsa, sintagmatik munosabat til 
birliklarining nutq jarayonidagi mantiqiy munosabatidir va u nutq hodisasi sifatida 
qaraladi. Nutq jarayonida tovushdan so‘z, so‘zdan so‘z birikmasi, so‘z 
birikmasidan gap hosil qilinishi, ularning asosida turgan til birliklari fonema, 
morfema, leksemalarning ham muayyan til modelini hosil qilishda o‘zaro shunday 
munosabatda turishi ularning ierarxik munosabatini ko‘rsatadi.