Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


Download 1.57 Mb.
bet9/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

Таржима тушунчасининг маъноси жуда кенг. Бир тилдан иккинчи тилга бадиий адабиёт: шеър, драматик ва насрий асарлар, фаннинг турли-туман сохаларига дойр илмий ва ил- мий-оммабоп китоблар, дипломатия зқужжатлари, расмий iқo- гозлар, сиёсий арбобларнинг мақолалари ва нотиқларнинг нутқлари, газета материаллари, бопща-бопща тилларда сузла- шувчи, «тилмоч»нинг хизматига музқтож булган кишиларнинг сузқбатлари таржима қилинади, кинофильмлар угирилади.
Таржима қилинаётган текст ёки нутқнинг қандайлигидан 1қатъи назар, бир тилдан бопщасига угирилаётган ҳар 1қандай иш, яъни зқар қандай таржима учун умумий булган икки ҳо- лат бор:
1. Таржимоннинг мақсади — асл нусха тилини билмаган китобхон (ёки тингловчи) ни уша асар тексти (ёки огзаки нутк мазмуни) билан иложи борича тула, мукаммал таништи- риш.
2. Таржима килиш — муайян тил воситалари билан бир карра ифода этилган нарсани бопща тил билан аник ва тула ифодалаш демакдир. (Таржима — кайта ишлаш, цайта зқикоя Килиб бериш, кискартириб баён этиш, назира, татаббу, таклид, ҳар хил «адаптация»лардан узининг худди ана шу ан и к л и- ги ватулалиги билан фарк килади).
Адаптация — соддалаштириш; кийин текстларни содда- лаштириб бериш демакдир.
Таржиманинг хиллари:

  1. Бир тилдан иккинчисига — каРД°ш ёки каРДОш булма­ган тилга таржима килиш.

  2. Адабий тилдан — унинг бирон шевасига ва бирон шева- дан — адабий тилга ёхуд бир тилнинг шевасидан бошка ада­бий тилга таржима килиш.

  3. 1қадимий давр тилидан уша тилнинг зқозирги замонавий зқолатига таржима килиш (масалан, каДимги француз тили­дан — зқозирги французчага, каДимги узбек тилидан — зқозир- ги узбекчага табдил этиш).

Асл нусхада ифодаланган фикр булак тилда зқам худди ас- лидагидай тула, аник ва таъсирчан булиши лозим. Бундан ташкари, таржима уша асар угирилган тилнинг нормасига мое, мувофик булиши даркор.
Таржима процессида икки зқолат руй беради. Биринчидан, таржима килиш учун даставвал угирилаётган нарсани тушу- ниш, аниклаш ва талкин килиш керак. Бу эса она тилида руй беради. Бопшача айтганда, бунда таржима унсурлари содир булади. Иккинчидан, таржима килиш учун асар угирилаётган тилда мувофик ифода воситаларини топиш лозим. Булар: суз, суз бирикмалари, грамматик формалар.
Таржимоннинг асл нусхага субъектив, холис булмаган му- носабати асл нусхага, беихтиёр, узгача маъно бериб куйиши, ё булмаса уни кура-била туриб сийкалаштириши мумкин, булар- нинг зқаммаси шунга олиб келадики, асарга номакбул, яъни аслида булмаган мазмун багишланади, асл нусхадаги сузлар- га контекст такозоси билан англашилган объектив мазмун ур- нига узгача маъно бериб юбориладиI.

Таржима — форсча «тарзабон» сузидан арабийлашиб уз- гарган («тарзабон» — чиройли сузловчи, нотик, тили бурро киши). Араб тилига «таржумон» шаклида кабул килинган, ун­дан «таржима» ёки «таржума» зқосил булган. Узбек адиблари бундай тушунчани «чевуриш», «утказиш», «кайтариш», «агда- риш», «угириш» сингари атамалар билан ифода этганлар. Куп йиллар давомида «таржима» шар%, тафсир, баён цилиш, ту- шунтириш маъноларида ҳам қулланиб келинган1. Фақат совет даврида бу суз бадиий ижоднинг бир турини ифодалаш маъно- сини касб зтди ва илмий-филологик терминга айланди. Уму- ман, таржима деган да бир тилда ёзилган матн ёки айтилган нутқнинг бопща тилда қайта яратилиши тушунилади. Шу маъ- нода таржима халқлар, миллатлараро алоца воситаси зқисоб- ланади. Таржима зқозирги жамиятимизнинг жуда куп созқала- рида амалда қулланиб келади: телеграф ахборотидан тортиб, илмий-техникавий маълумотларгача таржима воситасида бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга етказилади. Шунга кура, таржиманинг турлари зқам куп: расмий хабарлар ва газета материаллари таржимаси, сиёсий-публицистик адабиёт таржи­маси, илмий-техникавий адабиёт таржимаси, бадиий адабиёт таржимаси. Бу сохаларнинг зсар бири узига хос услуб ва талаб- ларга эга. Булар орасида бадиий таржима уз талаблари, шарт- лари, хусусиятлари билан ажралиб туради.
Таржима асари ватан адабиётининг факти булгандагина муваффақият қозонади. Бу эса таржимон истеъдоди орқали 1қулга киритилади. Таржимон истеъдодининг кучи билан асар она тилида қайта тугилади.
Таржима жараёнининг мохияти тил фактларининг ьқиёси- дан иборат булса-да, лекин бунда «қайта ифодаланишнинг» (Пушкин) мураккаб рузқий жараёни содир булади. Бадиий тар­жима оригинал ижоддан тайёр объектнинг мавжудлиги билан фарқ қилади. Таржимон мавжуд асарга янги ижтимоий, ада- бий ва миллий музқит шароитида янги зқаёт багишловчидир. Адабий зсаётда, купинча, оригинал ижод билан таржима ора­сида фарг? кам сезилади. Махсус курсатилмаса, таржима экан­лиги билинмайдиган асарлар ҳам бор. Бундай пайтларда «эр- кин», «ижодий», «авторлаштирилган», «уша мотивда» каби аниқловчилар ишлатилади.
Таржима тарихий ва диалектик тушунча, ҳар бир давр ун- га уз мазмунини қушган. Унинг оригинал адабиёт билан муно- сабати з;ам ҳар хил булган. Реалистик таржима талабларига кура, таржимон асл нусханинг санъат асари сифатида шакл ва мазмун бирлигини кайта яратиши, миллий ва индивидуал услуб хусусиятларини сақлаши лозим. Бу принциплар қанча- лик изчиллик билан амалга оширилгани сари, таржима жара­ёнининг ички диалектик зиддиятлари шунчалик муайянлаша боради. Чунки бу талаб бир вақтнинг узида асарни хам «уз» адабиётимиз зқодисасига айлантиришни, ҳам унинг узга халқ ижоди намунаси эканлиги, «хорижий келиб чиқишини» кур- сатишни назарда тутади.
Бундай каРаганДа> таржимон ҳал килиб булмайдиган муаммолар каРншсида туради: а) у ижодкор, лекин узганинг ижоди билан иш куради; б) ватан адабиёти равнақи йулида зазқмат чекади, айни вақтда оригиналнинг миллийлигини сак- лаши лозим; в) у утмиш обидасини замонага хизмат килдира- ди, шу билан бирга, китобхонда утмиш тугрисида тасаввур бе- риши талаб килинади.
Бадиий таржима нусха кучириш эмас, балки интерпрета- циядир. Таржимоннинг эстетик эътшрди, унинг ихтиёридан ташқари, таржимада из колдиради. Психологик нуктаи назар- дан таржима жараёнида анализ ва синтез босқичлари воқе бу­либ туради. Бу босқичларнинг мунтазам, кетма-кет содир бу­лиши шарт эмас, улар беихтиёр, интуитив равишда юз беради. Аммо тазқлил иш пайтида доим иштирок этади ва таржима­нинг бунёд этилишига шароит яратади. Амалда ижодий жараён, аксарият, «куп зинали» булади. Таржимон «уз жум- ласини» (мисра, байтини) мияда пишитиб, айни вактда иарал- лел равишда асл нусхадаги жумлани ҳам дилга жо килиб> узлуксиз солиштириб, текшириб, тузатиб туради. Бунда ҳар бир унсур умумий контекст билан киёслаб борилади. Таржи­ма давомида таржимон зқамма вақт уз она тилида фикрлайди, она тили унга тазқлил куроли, синов мезони булиб хизмат ки­лади. Айни вактда худди шу она тили ижодий синтез килишга ҳам ёрдам беради. «Асл нусха тилининг сезфи»дан кутула би­лиш таржима шартларидан биридир.
Таржима уз табиати билан зқам оригинал ижод жараёнидан фарк килаДи- Ёзувчи зқаёт вокеаларидан олган мушозқадалари- ни тилда бадиий ифодаласа, таржимон асл нусха матнини ян­ги тил воситасида кайта гавдалантиради. Таржимон авторнинг гоявий-эстетик дунёси, китобхонни ром этган жозибани янги укувчиларга етказишга бел боглаган киши. Бунинг учун у му- аллиф даражасида предметни пухта билиши даркор. Бундан тапщари, муаллифнинг бопща адиблардан фарк килаДиган жихатлари, бадиий услубини чукур идрок килиши лозим. Шундай бажарилган таржима ижодий аник таржиманинг та- лабига жавоб беради. Таржимонлик истеъдодининг уз хусуси- ятлари бор.
7- §. Таржимада иллюзионизм ва шартлиликI
Иллюзионистик усул асарда зқамма нарса худди «чиндан содир булаётгакдай тугри», ишонадиган килиб тасвирлашни талаб этади. Бунинг ёркин мисоли сифатида иллюзионистик театрни курсатиш мумкин. Бунда актёрга дид билан тарихий уст-бош кийдирадилар, декорациялар ясайдилар. Романда зқам гуё авторнинг дахлсизлиги орқали воқеа содир булган факт- ларнинг объектив равишда ёзиб олинганидан иборат 1?илиб курсатилади.
Таржимсн-иллюзионист асл нусха ортидан бориб, гуё ки- тобхонга уни бевосита курсатмоқчи, уьқувчи қаршисида таржи­ма эмас, балки асл нусханинг узи турганига уни хаёлий йул билан ишонтирмоқчи булади. Х,амма зқолларда х.ам китобхон ёки томошабин билан иллюзияга асосланган муросасозлик во1қе булади: театрда томошабин унинг қаршисидаги сазқнада воқеликнинг узи курсатилмаётганини яхши билса-да, лекин у тасвирланаётган барча воқеаларнинг худди зқаётдаги сингари рост булишини талаб хқилади; роман уқувчиси биладики, унинг 1қаршисида тукима ipicca тасвирланяпти, лекин у бунинг рост булишини талаб этади; таржиманинг уқувчиси биладики, у мутолаа қилаётган нарса асл нусха эмас, лекин у асл нусха­нинг сифатларини сақлашни ва чиндан зқам «Шозқнома», «Или­ада», «Фауст», «Улик жонлар»ни уқиётганига узини ишон- тиргиси келади.
«Чинлик» тасаввурини зқосил цилиш фақат таржимага эмас, балки умуман бадиий ижодга тааллуқли эканлиги ай- тилди. Аммо оригинал асар муаллифи билан унинг таржимо- нидан бундай «чинлик»ни талаб 1қилиш уртасида фарқ бор. Оригинал асар ижодкори уз романида тасвирлаётган воқеа- зқодисаларнинг «айнан узидай» эканлигини таъминлашда реал зсаётда чиндан зқам содир булган воқеаларни асос қилиб олади. Турган ran, ёзувчи зқаёт зқодисаларини iқypyiқ баён этмайди — у натуралист эмас. Адиб бадиий туқималар ёрдамида воқеалар тасвирини замон ва макон ичида — узга жой ва бонща вақтга кучирганида зқам уз уқувчисини бунга ишонтиради.
Таржимон булса иккиламчи воқелик — автор оригинали до- ирасида иш куради. Бунда асл нусха ортидаги зқаётни билиш таржимонга кул келса зқам (ундан бу нарса ьқаттиқ талаб қили- нади), аммо у бирламчи воқелик — асарда тасвирланган во- қеаларнинг «зқаётий асли» асосида уз таржимасига қандайдир узгаришлар, тузатишлар кирита олмайди. Бошқача айтганда, тасвирланган воқеалар талқинига бевосита аралашишга унинг зқадди сигмайди.
Антииллюзионист дафъатан оммага чин воқелик эмас, балки тузима (ясама) воқеа тасвирлаб курсатилаётгани- ни хабардор 1?илади. Роман муаллифи уз зқикоясини тухтатиб, уқувчига мурожаат этади ва у билан персонажларнинг тавди- ри зқақида олдиндан келишиб олади. Таржимон ҳам иллюзия- га барбод бериши мумкин: уз дунёдараши тақозоси билан асл нусхага таклид қилмасдан, уни шарзқлашга берилиб кетади ва узи ёхуд даври учун долзарб булган масалаларга уқувчи- нинг диодатини қаратади. Райрииллюзионистиктар- жима кам учрайди (бу купроқ пародия жанрига хосдир), чунки таржиманинг мақсади, одатда, репрезентативI ху- сусиятга эга —у асл нусхани «тугри етказиши» керак; «абс­тракт», «номавзуий» таржима, аслида, аксил таржимадан ибо­рат булиб колар эди (47—48).
Оригинал бадиий асар объектив воқеликни акс эттириш ва уни субъектив тарзда узгартириб тасвирлаш натижасида пай- до булади. Ижодий жараён натижасида тил материали асосида юзага келган гоявий-эстетик мазмун пайдо булади. Бу ҳар иккала унсур узаро диалектик бирликни ташкил этади.
Бадиий асарнинг автор субъектив талқинига боглиқлиги фақат индивидуал омил эмас, у аксарият тарихий тақозо нати­жасида содир булади. Чунончи, тарихий романда фактларни саралаш ва узгартириш муаллифнинг муайян тарихий давр- нинг дунёкарашига мансублиги, унинг сиёсий эътиқодлари ва Кандай бадиий майорат босқичида турганлигига боглшқ. Баъ- зан асарда бонща мамлакат ва булак тарихий даврга боглшқ вокеа-қодисалар ёзувчи яшаётган замонга ва унинг юртига кучириб талқин этилади. Бу муаллифнинг субъектив талқини- га боглш?. Масалан, Алишер Навоий ва Вильям Шекспирнинг купчилик асарларида воқеалар Мовароуннақр ва Англиядан тошқарида юз беради. Объектив тарзда «Ьқийиқ цизнинг қую- лиши»да воқеалар содир булган жой — Италия, «Юлий Це- зарь»да — Рим, «Лайли ва Мажнун»да — Арабистон, «Фарзқод ва Ширин»да — Арманистондир. Х,олбуки, инглиз драматурги билан узбек шоири уз уйида яшади ва уларнинг субъектив ижодий талкини белгиси улароқ барча достонлари ва пьесала- рига темурийлар даври Мовароунназфи ва Хуросони (Навоий) қам Елизавета Англиясининг (Шекспир) хусусиятлари синг- дирилган. Чунончи, XII асрда Даниядаги сарой азқли уртаси- даги муыосабатлар XVI асрдаги инглиз саройидаги муносабат- ларнинг узгинаси; қадимги Рим гражданлари узларини Уйгониш даври инглизларидай тутадилар. Шекспир жузъий ва тафсилий нарсаларда тарихий зқахрщатдан чекинади, бунинг эвазига унинг тарихий концепцияси кенг қулоч ёзади, чунки у қадимги Рим воқеаларига уз шахсий зқиссиётлари нуктаи на- заридан эмас, балки узига замондош булган инглизнинг ниго- зқи билан карайдиI.
Юқорида айтилганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, объектив воқеликни — бадиий воқеликдан, турмушда учрайди- ган фактни — бадиий фактдан фарқламоқ керак. Цезарь ҳукм- ронлик қилган Рим Шекспирнинг Римидан боищача эди. Ба­диий асарда бизнинг куз унгимизда объектив воқелик эмас, балки унинг автор интерпретацияси гавдаланади, таржимон булса худди ана шу «иккиламчи воқеликни» эгаллаши ло-
зим.
Бу нарсани назардан соқит қилиш асл нусхани тузатиш ёки «яхшилаш»га сабаб булади. Иржи Левийнинг қайд этишича, Лонгфеллонинг «Гайават зқақида 1қушшқ» асари таржимаси- нинг нашр этилмаган янги тазфирига ёзилган муқаддимасида чех таржимони китобнинг бир неча сазқифасида йул қуйилган ботаник ва зоологик гқусурларни тузатиб чиқади. Таржимон уқувчиларга Америкага европаликлар келгунга цадар тусто- вуқлар, ёввойи эчкилар, қоплонлар, хонаки товуқлар булма­ган, у ерда тарвузлар етиштирилмаган, деб ургатади. Чех таржимони Сладек шу сабабдан тарвузни iқoboiқ билан алмаш- тирганини маъқуллаш баробарида, буни жуда ҳам уринли деб топмайди, чунки iқoboқ тропик Осиёдан келиб кирган, дейди. Шунингдек, у товуқни «америка чу л товуқлари билан алмаш- тириш лозим эди» деган хулосага келади. Мазкур муқаддима- да таржимоннинг поэмадан мовий кузларни чиқариб ташлаши талаб этилади, чунки Шимолий америкалик зқундулар (инде- едлар) сираям кук куз булмаганлар, аксинча, улар кук куз оц танлиларнинг нигозқида мовий осмон акс этганига дастлаб зқай- рон қолганликлари далил келтирилади. Воқелик билан бадиий асар уртасидаги тафовут эътиборга олинмаса, ана шундай ҳол юз бериши мумкин. Баъзи таржимонлар санъаткордан кура купроьқ филолог булганларида, асл нусхада турмуш фактла- ридан четга чиқилган уринларда уни тузатиш майли пайдо булади. Биро1қ, Иржи Левийнинг фикрича, барзқаёт муаллиф билан зқамкорликда айрим майда-чуйда нарсаларни тузатса булади, лекин табиатнинг шоирона тасвири аро «ботаник ва зоологик тад1қшқот»лар утказиш гирт бемаъниликдир.
18- §. Таржима ва интерпретация. Таржимоннинг интерпретациявий мавцеи
Таржима гқилишдан мақсад асл нусхани (ахборот) эгаллаш, сацлаш ва етказишдир, лекин уз прототипига эга булмаган ян­ги асар яратишдан иборат эмас; таржиманинг мақсади қ а й т а яратишдир. Таржима жараёнида бир тилнинг материали урнини бопща тилнинг материали эгаллайди, бинобарин, тил­га алоқадор барча бадиий воситаларни таржимоннинг узи, уз она тилида, янгидан яратади; шундай қилиб, тил жабзқасида таржима — чинакам оригинал ижод демакдир. Барча санъатлар ичида актёрнинг мазқорати таржимага яқин туради.

Таржима цайта. яратишдан иборат, таржима жараёни эса ижодий жараёндир деб тасдигқлаш билан биз норматив таърифлар берамиз ва таржима қандай булиши к е- раклигини тайин этамиз.
Таржима жараёни уч босқичдан иборат1:

  1. асл нусхани идрок этиш;

  2. асл нусха интерпретацияси;

  3. асл нусхани кайта ифодалаш.

Яхши таржимон даставвал яхши укувчи (китобхон) були­ши лозим.
Асарни уз тилига угириш максадида кулга олган таржи- моннинг асл нусхани англаши уч босқичда содир булади:
биринчи боскичда матн сузма-суз, яъни филологии тарзда идрок килинади. Бу боскичда бир канча таржима КУ- сурлари руй бериши мумкин: бошқа тилдаги бир сузни худди шундай жаранглайдиган булак суз билан кориштириш; якин тилларда сохта эквивалентлар домига тушиб колиш; контекст- ни нотугри узлаштириш, айрим хос сузларнинг маъносига ту- шуниб етмаслик; муаллифнинг муддаосини англамаслик;
иккинчи боскичда — услубий омилларга эътибор фи­лина ди. Текстни тугри уқиган китобхон лисоний ифоданинг услубий омилларини зқам англайди, яъни кайфият, пичинг ёки фожиавий маъно, озқангдорлик ёхуд ворвани КУРУ*қ баён ки- лишга мойиллик ва зқоказо. Росмана китобхон барча бу сифат- ларни англаб етиши шарт эмас, таржимон эса автор кандай Килиб тегишли натижага эришаётганини аниқлаши, таджик этиши лозим. Таржима оддий укишга нисбатан китобга анча юқори талаб билан онгли муносабатда булишни талаб ки~ лади;
учинчи б о с к и 4 — айрим тил воситаларининг услубий ва маъно-мазмунини англашдан таржимон асарнинг бадиий яхлитлигини, бадиий вокелик зқодисаси, характерлар, уларнинг муносабати, авторнинг гоявий ниятини англашга утади. Текст­ни англашнинг бу йули анча мураккаб ва огир — муаллиф яратган бадиий вокеликни тулалигича идрок этиш учун таржи­мон кенг мушозқада кувватига эга булмоги даркор. Асл нусха­ни тулалигича камраб олиш, идрок этиш учун, айтайлик, ре- жиссёрга кандай тасаввур куввати талаб этилса, таржимонда ҳам ана шундай тасаввур кобилияти булиши зарур (Иржи Jle- вий).
Санъаткор-таржимон билан нокобил, ношуд таржимон ур- тасидаги фарк шундан иборатки, биринчиси асл нусха билан таржима масофаси орасида текст ортидаги характерлар, вази- ятлар, гояларнинг маъно-мазмунини чақади, иккинчиси бул­са фақат китоб матнининг узинигина кур-курона кабул килади ва факат сузларни угиради, холос. Айтилган гаплардан тар- жимонларни бадиий тарбиялаш вазифаси келиб чикади: «Асл
Иржи Левый. Искусство перевода. Изд-во «Прогресс», М., 1974, стр. 49—77.

нусха текстидан — таржима текстига утиш»дан иборат мух- тасар психологик жараёндан анча мураккаб, лекин ягона ижодий мукаммал: «Асл нусха текстидан — тасаввур гқилин- ган воқелик ор1қали — таржима текстига утиш». Турган гапки, таржимонни мухтасар жараён узига купроқ ром қилади, чун­ки у анча цулай: вокеликни қайта яратиш эса таржимондан кенг тасаввурга эга булишни зқамда текст интерпретацияси ус- тида ижодий мезқнат цилишни талаб зтади.
Вокеликни 1қайта яратиш методикасини ишлаб чиқиш тар­жима эстетикасининг илк шартларидан биридир. Гап таржи­моннинг персонажлар, улар уртасидаги конфликт сабаблари, воқеа содир буладиган музқит ва зқоказолар зқақида умуман конкрет тасаввурга эга булиши хусусидагина эмас, балки тар­жимоннинг анча кенг хабардорлиги масаласида боряпти: тас- вирланаётган воқеалар ортида нима турибди, чинакам ха- рактерлар, зсақиқий мотивировка нимадан иборат? Хуллас, вақт-соати келгунча китобхондан пинзқон сақланган ва уни ас- та-секин воқиф рлиниши, кузда тутилган нарсалар зқақида гап боради. Масала шундаки, конфликтнинг бориши ва ечимидан хабардор булгани, характерларни равшан тасаввур қилгани холда, таржимон муаллифнинг булар барчасини китобхонга дарзсол айтиб куя қолмаслигини, вақти келгунга қадар муал­лифнинг персонажга ёки персонажлар уртасидаги алоқаларга уз муносабатини пинзқон тутганини унутиб қуйгани зқолда, адибнинг умумий ниятини англаб етмай, буларнинг барчасини китобхонга барвақт айтиб қуйиши мумкин. Таржимон узининг ; вокеалардан воқиф эканлигидан фойдаланиб, ҳали ёзувчи айт-
май турган нарсани ошкор этиб, огзидан гуллайди-қуяди. Яна шундай ҳам буладики, таржимон услубий воситаларнинг узи билано!қ асарнинг семантик (маъновий) алоқаларини кераги- дан олдин очиб қуяди.
Таржимон вокеликни асарда курсатилгани даражасида билсагина бадиий чин, зқаодоний таржима ярата олади.
Иржи Левий 1қизи1қ бир тезисни илгари суради. Унинг фик- рича, асл нусха билан таржима тилининг материали бир-бири­дан жиддий фарь? 1{илганлиги туфайли улар уртасида фикрни ифодалаш тарзида семантик ухшашлик булмайди, бинобарин, лисоний ани1қ таржиманинг булиши мумкин эмас, асарни фа- 1қат интерпретацияI қилиш мумкин. Купинча шундай буладики, таржимоннинг тили асл нусха тили сингари кенг ва ранг-баранг ифодалашга имкон бермайди; бундай зқолда тар­жимон фақат маънонинг бир қисмини ифода эта оладиган бир- мунча тор семантик бирликни танлайди. Бунинг учун ҳам у текст ортида турган вокеликни билиши лозим.

Асл нусха муаллифидан вокеликни тугри интерпретация Килиш талаб этилса, таржимондан — асл нусхани тугри интер­претация килиш талаб килинади. Бунда куйидаги уч нуктага эътиборни каРат11Ш лозим: а) асарнинг объектив маъносини аниклаш; б) таржимсннинг интерпретациявий мавкеи; в) шу мавкедан туриб асарнинг объектив моқиятини интерпретация килиш — асарни таржима килиш концепцияси ва нималарни узгартириш заруратини аниклаш.
Демак, таржима хамма вакт муайян даражада интерпрета- циядир. Таржима интерпретацияси тугри булиши учун унинг ибтидо нуктасига асарнинг бош хусусиятларини асос килиб олмок керак, унинг объектив кимматини саклаш эса таржи- моннинг максади булиши лозим.
Башарти, таржимон, китобхон сингари, енгил сентиментал- лик ва таъсирчанликка берилмасдан иш курсагина, унинг асарни идрок этиши холис ақамият касб этади.
Китобхонлар уртасида шундай бир ҳол кенг таркалган: укувчига асарнинг персонажи купинча таниш кишини, унда тасвирланган муайян манзара ёки эпизод — турмушда узибо- шидан кечирган ёки уз кузи билан курган вокеани эслатади. Асар китобхон учун унга объектив равишда сираям богланма- ган қаёт билан алокага киришади. Китобхон асарга узининг проблематикасини мослаб ёпиштиради. Бундай таъсирчанлик, китобхонда содир буладиган бундай субъективизм таржима- чилик иши учун хатарлидир, чунки бу асарнинг объектив маз- муни билан зид келиши мумкин. Шу сабабдан таржимон матн- га уз юртига хос сузлар ёки уларга ишора килувчи булак пар- чаларни қадеганда киритавермаслиги лозим. Бундан ташкари, асл нусхани сийкалаштиришнинг энг сезиларли усули — бу услубий номуносибликни пайдо килиш, асарга унда мавжуд булмаган, лекин таржимон севадиган эстетик сифатларни ба- гишлашдир. Таржимоннинг бурчи матнга узининг субъектив муносабати ва алокадорлигини минимумга келтириш, таржи­ма килинаётган асарнинг мохиятига максимум якинлашишдан иборат.
Тасвирга мое буёкларни танлай олмаган рассом уз тасавву- ридаги манзарани к°гозга тушира олмайди; яратмокчи бул­ган образнинг ички рузқий дунёсини тушуниб етмаган актёр «уз» ролини тузук талкин зта олмайди; вокеалар ёки хиссиёт- лар мазмунига мое оханг топа билмаган шоир ёхуд бастакор кунгилдагидай санъат асари бунёд кила олмайди.
Таржимон зам бамисоли шундай.
Шеърда жуда марокли кофиялар, ёркин миералар топил- ган,— лекин яхлит суз санъати асари яратилмаган булиши мумкин. Бирон вокеабанд музикада тингловчининг эсида узок вакт сакланиб коладиган бир таъсирчан лавх,а илгаб олинган, лекин мунтазам, тугал, етук мусикий асар таркиб топмаган бу­лиши мумкин.
Таржима ҳам бамисоли шундай.
Катта актёр кичик ролни хам фавқулодда зур ижро эта олади. Аммо кичик актёрнинг катта ролни уддалаши амри мақол.
Ленин мукофоти лауреати, украин адиби Олесь Гончарнинг «Даёт на­воси» романининг узбекча таржимасида бир канча фазилатлар билан бир- га, катта бир камчилик бор: бу унда асл нусхага мувофиқ услуб кали- т и топилмаганидир. Ижодкор сифатида ёзувчи билан таржимон уртаси­даги «масофа» наддан ташқари катта. Асарда тасвирланган воқеалардан таржимон жуда узо!қ. Романда зқикоя қилинган турмуш тасвирининг маз- муни ва мозқиятини тушуниб етиш учун зарур булган зқаётий тажриба тар- жимонда етишмайди. Ана шулар зқаммаси жамланиб, мазкур роман тар- жимасини хийла файзсиз қилиб қуйган.
Аслида, «Даёт навоси» содда, ширали тил билан ёзилган. Таржимон асл нусханинг тил бойлигини иложи борича акс эттиришга зқаракат 1қил- ган. Баъзан мароқ билан уз жойига топиб қуйилган сқ>злар, иборалар, озқо- ри ярқираб чиодан жумлалар, мақол ва мажозлар зқам учраб қолади.
«Морзе алифбоси» новелласида «Виталий заупрямился, совета не по­слушал»I деган туртта суздан иборат гапни уқиймиз. Русча-узбекча лугат- да биргина упрямый сузининг ужар, цайсар, терс, тихир, саркаш сингари бешта муқобили берилган. Лекин буларнинг биронтаси зқам таржимоннинг дидига утирмайди — у жонли тилдан «қайсарлик қилиш»нинг салбий маъ- носини тулароч ифода этадиган бошқа бир сузни чидириб топади: «Вита- лийнинг зқам гожлиги тутиб, Яцубанинг маслазқатига цулоц солмади»II. Жонли, бой тилимизни кузатиб, уз лугатини ундаги дуру гавзқарлар зқисо- бига бойитиб борадиган кишининг тилидагина бундай сқзни учратиш мум­кин.
Капитан Дорошенконинг ички зқис-кечинмалари зиддиятли: «Фикринг тиншқ... Оқшоминг эса яқинлашиб келяпти... Намотки киши шунга куникиб кетаверса? Мовий осмонни курадиган кузларинг басир булиб, узоц океан шовқинини эшитадиган қулоқларинг кар булиб қолаверса-я».

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling