Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


Download 1.57 Mb.
bet8/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

«Куйлангиз сиз мажнун толни, куйланг менга кук толниЫ—
мисралари билан бошланиб, қуйидаги сатрлар билан ту- гайди:
Бу ям-яшил, бу мажнун тол менга гултож бқлажак,
«Эй мажнун тол, мажнун тол, эй ям-яшил мажнун тол!».
Мана шу охиргл мисра кушиеда турт марта такрорланади. «Айтинг-чи,— дейди В. Г. Белинский,— бу ерда мажнун тол сузининг шеър мавзуига — Дездемонанинг изтиробига қандай алоқаси бор? Дездемона уз қушигини куйлаган чоада, узини мажнун тол тагида утирган деб хаёл қилганми, чорасиз ҳас- ратда, узининг чорасиз қайгусини, муқаррар тақдирининг бу- тун фожиасини сузлаб беришини истаб унга мурожаат кил_ дими экан?.. Ьқандай булмасин, ҳеч қандай бир аншқ маъно ифода этмайдиган бу мисра: «Эй мажнун тол, сен мажнун тол, эй ям-яшил мажнун тол», уз ичида чуцур фикрга, узини ифода этишдан ожиз булган, сузни тарк этиб, ҳис ва музика садоси- га айланган фикрга эга...» (136—137).
Шундан бир абзац юқорида В. Г. Белинский эпик поэзия- ни — архитектура, зқайкалтарошлик ва рассомлик сингари санъатларга, лирик поэзияни эса фақат музика билан солиш- тириш мумкинлигини айтади. Хатто шундай лирик асарлар борки, дейди у, уларда поэзияни музикадан айириб турувчи чегара қарийб йуқолиб кетади. Купгина рус халқ қушиқлари халқнинг эсида қоларкан, бунинг сабаби уларнинг мазмунида эмас (чунки уларда 1қарийб мазмун йуқ), улардаги сузларнинг маъносида эмас (чунки бу сузларнинг 1£ушилуви 1{арийб ҳар 1қандай маънодан мазфумдир ва грамматик маънода олганда эса зқеч 1қандай мантшқийлик йувдир), аммо бу қушиқлар, суз­ларнинг қушилиши натижасида пайдо булган садоларнинг мусшқийлиги, шеърларнинг вазни ва озқангдорлиги, уз «тову- ши» билан эсда 1?олади.
В. Г. Белинский Шекспирнинг Н. Полевой русчалаштирган «Хамлет» трагедиясидан ақлдан озган Офелиянинг мана бу 1{ушигини далил келтиради:
У ётарди тобутда, ёпилмаганди юзи,
Унинг юзи очиади, ёпилмаганди юзи.
«Ёпилмаган деган суз очшқ демакдир, очшқ демак эса — ёпилмаган демакдир; лекин озгина грамматик узгариш билан бир хилдаги сузнинг такрорланиши руз<;га қандай чуқур таъ- сир этади!».
Юқорида 1қайд этилган парча инглизчада мана бундай жа- ранглайди:
Ophelia.
They bore him barefas'd on the bier;
Hey non nonny, nonny, hey nonny;
And in his grave rain'd many a tear,—
Fare you well, my doveI.
П. А. Каншин таржимаси:
Офелия (поёт) —
Схоронили его с непокрытым челом...
Горе мне, горе мне, неутешное горе!
И поднявшийся холм, холм могилы его,
Мы потоками слёз оросим...
Прощай, мой голубчик!II
М. Лозинский таржимаси:
Офелия (поёт) —
Он лежал в гробу с открытым лицом,
Веселей, веселей, веселее:
И пролито много слёз по нём, Прощай, мой голубь!III
П. А. Каншин таржимаси нашри асосида «3қамлет»нинг уз­бек тилига қилинган илк таржимасида (Чулпон) мазкур КУ- шик шундай берилган:
Офелия (ашула) —
Пешонаси очпц зқолда кқмдилар уни...
Ojq, Чурсин менинг шурим, шурим Чурсин!
Кузимиздан оциб турган ёшлар тулқини
Уни босган юц сингари тупроқни ювсин!..
Хайр энди каптарчам!IV
Низқоят, Мих. Лозинский таряшмаси асосида узбек тилига шеърий йулда кайта угирилган (М. Шайхзода) трагедияда КУ" шик КУЙидагича куринишга эга:
Офелия (ашула айтади) —
Очи1{ эди тобути, Олиб кетишди дарзқол, Куп йиглашди одамлар Ьуузичогим яхши 1қол!I
Офелиянинг дилларни ларзага солувчи, В. Г. Белинский айтганидай, аник бир маъно-мазмундан холи, лекин чукур туй- гу билан сугорилган мунгли рози рус тилига ҳам, узбекчага ҳам такрор таржималарда турлича берилиши лирик асарлар- ни умуман бопща тилда кайта яратиш гоят кийин эканлигини курсатади. Хусусан, каРД°шлик томондан бир-биридан узок тилларга угирганда бундай кийинчиликнинг чеки йукII.
My dove рус тилига мой голубь (каптарчам) деб угирилаве- ради. Бирок узбек тилида каптар деганда факат кушни, яъни парранданинг бир турини тушунадилар. Бизда бу сузнинг ҳеч Кандай эркаловчи маъноси йук- Шу сабабдан Максуд Шайхзо­да шу dove (Шекспир) — мой голубь (П. Каншин, Мих. Лозинс­кий) — каптарчам (Чулпон) таржимасидан воз кечиб, уни цузичогим образи билан алмаштиради. Умуман олганда, бун­дай тадбир: сузни — суз билан эмас, образни — образ билан алмаштириш шу уринда мақсадга мувофиқ. Лекин масаланинг бошқа томони бор: узбекларда ҳеч қачон ynioiқ одам ёши кат­та ларни «1қузичогим» деб эркалатмайди (хусусан, марзқум ота- га қарата 1қизи бундай мурожаат қилмайди). Лекин шуни ай- тиш керакки, таржимонда ҳам етарли асос бор: воқеа нор- мал шароитда эмас, балки узига хос, истисноли бир зқолатда содир булмовдаки, ақлдан озган Офелиянинг марзқум отага нисбатан бундай мурожаати фожиани янада чуқурлаштиради, таъсирчанликни янада оширади.
14-§. Инъикос назгрияси ва таржима бақси
Марксча-ленинча таълимот таржима зқақидаги фаннинг ишончли методологик асосидир.
Марксизм-ленинизм классиклари асарларини узбек тилига таржима қилиш ярим асрдан зиёдроқ тарихга эга. 1919—1973 йилларда тилимизга В. И. Лениннинг 338 номдаги асари 5 мил­лион 900 минг нусхада нашр қилинган. Буюк дозқий қаламига мансуб 1қарийб 6 миллион узбекча китоб — катта маънавий хазина демакдир. Бу — «ленинизм фақат русларгагина 1қул ке­лади, уни бопща халқлар ва мамлакатлар зқаётида қуллаб бул- майди», деб жар солаётган гоявий мухолифларимизга қарши қақшатқич зарбадир.
К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин асарларининг таржима- лари орқали республика мезқнаткашлари марксизм-ленинизм- нинг муқаддас гояларидан базфаманд булдилар. Бу таржима- ларда халқнинг миллий туйгулари уйгониши ва усиши, унинг гоявий-сиёсий етуклиги акс зтади, таржималарнинг тараодиёт йули узбек тили ривожини, унинг лугат состави ижтимоий- сиёсий ва фалсафий мазмундаги янги илмий тушунчалар би­лан бойиб боришини яодол намойиш қилади.
«Ажабмаски,— деб ёзган эди Эдмон Кари,— бир кун келиб, Гёте башорат қилганидек, алозқида парча-булаклардан иборат миллий адабиётларимиз урнида ягона жазқон адабиёти таркиб топар. Х,озирча бизга 1қадрли ва уз зиддиятлари туфайлигина сақланиб келаётган бойликларни алмаштирадиган янада қут- луг субстанция ва баракали узаро таъсирлар билан бойийдиган янада юксакроқ тузум барпо қилинар. Ушанда жазқонни жан- жал ва урушни билмайдиган янги башарият бопиқаради. У узи билан янги тил олиб келади, лекин унинг тили французча ҳам, инглизча ҳам, русча зқам, эсперанто зқам эмас, балки уша, ка- молот асрининг тили булади. Таржимоннинг бетиним иши ана шу асрнинг етиб келишига замин тайёрлайди. Таржимон гар- чи тиллар уртасидаги тафовутлар зқисобига яшаса зқам (аниқ- роги, унинг тирикчилиги шунга асосланган), у айнан шу та- фовутларни камайтириш устида ишлайди»I.
Миллий маданиятларнинг интернационализм гоялари асо­сида узаро якинлашуви шовинизм ва миллатчилик уругини се- пувчи империализм мафкурачиларини 1қУтУРтириб юборади. Ана шу боисдан халқаро реакция малайлари интернациона­лизм гояларини даргазаб булиб қарши оладилар.
Модомики, ижтимоий-сиёсий ва илмий адабиёт таржимаси илмий-техникавий ахборот алмашиш ва маданиятларнинг уз­аро бир-бирини бойитиши манфаатларига хизмат килаР> бадиий таржима эса бир халқни бопиқа халқнинг адабий ёдгор- ликлари билан таништириш ҳамда улар уртасида дустона ало- Калар урнатиш, миллий маданиятларнинг интернационал асо- сини мустақкамлашнинг музқим ва кулай воситаларидан бири экан, худди шу таржима ягона, умумбашар маданиятини яра- тишда зқам ишончли қуролдир.
Пролетариатнинг улуг дозшйси Владимир Ильич Ленин му- раккаб революцион вазият, социалистик КУРИЛИШ созқасида огир азқвол юз берганида, «Маркс билан маслазқатлашиб олмоқ, керак», дер зқамда буюк салафларининг асарларига мурожаат этиб, уларни қайта-қайта мутолаа қилар эди.
В. И. Лениннинг улмас асарларини миллий тилларга тар­жима қилганда ҳам энг доно маслазқатчи — буюк Авторнинг узидир. Зероки, дозқийнинг қайси китобини қандай угириш на- муналари, таржима қилиш калитини унинг уз асарларидан то- пиш мумкин. Бошқача айтганда, Ленинни — Лениндан урган- мок керак.
В. И. Ленин асарларини таржима қилиш жараёни халқи- мизнинг шуури ва қиёфасида янги, илгор маслакнинг етили- ши, янги, илгор дунёқарашнинг iқapop топиши ва ривожлани- ши, унинг фаолиятида жанговар, инқилобий рузқнинг юзага ке- лиши жараёни билан чамбарчас боглшқдир.
Ленин ва ленинизм ягона, аммо унинг асарларининг турли даврлардаги таржималари савияси, ифодавий қиммати жизқа- тидан хилма-хилдир. Аммо бу х и л м а-х и л л и к буюк Л е- нин ҳакконий образининг онгимизда тугри гавдала- ниши учун халақит рлгани й у к, балки илмий барка- мол, адекват таржима яратишга эришиш сари интилишнинг ифодаси булди. Зотан, дастлабки содда, дозқий гояларини т у- шунтириб, изошла б, талқин к и л и б угирувчи ибти- доий таржималарсиз бугунги илмий мукаммал, назарий пух- та таржималарнинг яратилиши амри мазқол эди.
Турган ran, дозқий асарларининг зқозирги таржималари ҳам мутлақ идеал таржима эмас. Зотан, «мутлақ идеал таржима »- нинг булиши мумкин эмас. Ун йиллар утади, йигирма йиллар қтади, асрлар утади — миллатлар ва миллий тиллар бор экан, В. И. Ленин асарларини таржима қилиш давом этаверади. Ав- лодлар унинг гқутлуг меросини уз даври адабий тилига угира- дилар, мавжуд таржималардаги кам-кустларни тузатиб бора- дилар. Таржимада илмий мукаммаллик томон интилиш иж- тимоий онг ва тафаккурнинг ривожланиши мақсадларига хиз­мат 1қилади.
Агарда «мутла!?» таржима яратишнинг чораси топилгани- да, хоҳ бадиий асар булсин, хоҳ фалсафий рисола булсин,— уни биринчи ва сунгги марта угириш билан проблема ҳал этил- ган, шу билан бутун процесс низқоясига етган булар эди. Асли- да эса бирон асарни таржима хқилиш — бу аксарият уша асар- нинг аслига, унинг зқақиқатига эришиш ишининг бошлани- ш и демакдир.
Машзқур чех таржимашунос олими Иржи Левий «Таржима санъати» китобининг (1974) «Классик таржима» булимида ёзганди: «...Идеал таржима ёхуд, лоақал, жилла булмаганда, бир авлод учун норматив зқисобланган таржима яратиб була- дими? Бир вақтнинг узида бир асарнинг бир нечта таржимаси бунёд этилишини маъқуллаб буладими?». Автор давом этиб ёзади: «Дамлетнинг ягона, бирваракай iқapop топган талқини мумкин булмагани сингари, бирваракай қабул қилинган тар­жима талқини зқам булиши мумкин эмас. Зқар бир янги интер­претация асарга янгича таъсир этади, бинобарин, бу орқали таржимон уз мамлакатидаги узи яшаб турган замоннинг мада- ний-сиёсий жараёнларига уз муносабатини ифодалайди»1.
Рус адабиётида «Зқамлет» трагедиясининг элликдан ортшқ таржима-талқини бор, булар уртасида Борис Пастернак ва Михаил Лозинскийларнинг замонавий ажойиб таржималари «тенг 3қyiқyiқ» билан баравар нашр қилиниб келади. Шунга iқa- рамай, рус таржимашунос мутахассислардан бирон киши ҳо- зиргача: низқоят, идеал, классик рус «Дамлет»ига эришдик, деган фикрни баралла эшиттириб айтган эмас. Аксинча, тра- гедиянинг янги русча таржимасига зарурат борлиги аллақачон эълон қилинган. Рус адабиётида бу асар узининг журъатли, за- бардаст янги таржимонини кутмоада.
Бу гаплар зқаммаси бадиий таржимага тааллуқли. Ижти- моий-сиёсий адабиётлар таржимасида аҳвол қандай?
Маълумки, В. И. Лениннинг «Нима 1?илмоқ керак?», «Дав- лат ва революция», «Бир қадам олга, икки қадам орқага», «Де- мократик революцияда социал-демократиянинг икки тактика- си», «Совет зқокимиятининг навбатдаги вазифалари», «Ёшлар Союзининг вазифалари» ва бопиқа куп китоблари турли давр- ларда 1қайта-1қайта, баъзан ун марталаб нашр қилинган. Албат- та, булар, асосан, қайта нашр зқисобланади. Лекин бундай «кайта нашр»лар гозқо шу даражада фарк килаДики» ®У — асарнинг кайта нашри эмас, балки булак, янги таржима­си г а айланиб колади.
Асл нусха (оригинал)нинг матнигина зқамма даврлар учун ягона, узгармас булиб колиши мумкин. Лекин авлодлар янги, янада «замонавий», мукаммал таржималарга эзқтиёж сеза борадилар.
«Коммунизмда болаларча «суллик» касали» китобининг 1927 йилги нашри билан кейинги нашрини олайлик. Салкам ярим аср давомида тил ва услуб нуктаи назаридан бу таржи­ма таниб булмас даражада узгариб кетди. Яна эллик йиллар- дан кейин — айтайлик, 2027 йилда мазкур асар таржимаси Кандай булишини ким башорат кила олади?
Бу муаммони зқал килишДа ленинча инъикос назарияси энг мувофик ва энг макбул назарий калит булиб хизмат ки_ лади.
«Билиш тафаккурнинг объектга абадий, чексиз якинлашиб боришидир. Табиатнинг киши фикрида инъикос этиши- н и «улик» зқолда эмас, «абстракт» зқолда эмас, з; а р а к а т- с и з, зиддиятларсиз зқолда эмас, балки мангу зқаракат процес- сида, зиддиятларнинг юзага келиши ва уларнинг ҳал этилиши зқолатида тушуниш керак»I.
Таникли файласуф олим Ф. И. Хасхачих ёзади: «Инъи­кос — бу сезги ва фикрнинг объектив борликка м°с келиши (ёки мувофик, тугри келиши ва зқоказо) демакдир. Инъикос — бу объектив дунёнинг образи (яъни картинаси, сурати, нусха- си) дир. Бамисоли, рассом яратган сурат тасвирланаётган пред- метни тугата олмагани сингари, билиш образи зқам предметни тамомлай олмайди»I.
Инъикос назариясини таржима санъатига нисбатан КУЛ" лашга уриниб курган олим Г. Р. Гачечиладзе бу хусусда куйи- дагича фикр юритади: «Дозиргача кУлланилиб келаётган «адекват» ёки «мукаммал» таржима тушунчасини, у мавзқум- лиги туфайли, методологик жизқатдан янада аникрок» конкрет ва идрок килиш унгай булган реалистик таржима тушунчаси билан алмаштирамиз. Бу асл нусханинг таржимада мутлак тула такрорланишини назарда тутмайди»II.
Юкорида келтирилган далиллар умуман таржиманинг ме­тодологик асоси, мозқияти, фалсафий-назарий таг заминига алокадор булиб, таржима практикасида мавжуд чигал масала- ларни ойдинлаштиришга хизмат килаДи- Бирок бундан, зин- зқор, аксинча хулоса чикариш, яъни таржимачилик хужалиги- да ҳар хил чалкашликлар, бошбошдоқлик булиши табиий зқол экан, деб уйламаслик керак. Бу — жиддий назарий проблема- ни анархистларча, бачкана талқин қилиш булур эди. Х,ар цак- дай таржимада — бу хоҳ бадиий таржима булсин, хоҳ, айншқ- са, илмий-техникавий китоблар таржимаси булсин, хоҳ, хусусан, марксизм-ленинизм классиклари асарлари таржима­си булсин — асл нусхада акс этган илмий, бадиий зқақиқатни, авторнинг фикри, муддаосини тукис руёбга чиқариш бош вази- фа, таржима санъатининг муқаддас қонуни, таржимонга 1{уйиладиган асосий талаб эканлигини унутмаслик керак.
Маълумки, дозқий асарларида зқавола қилинган аксарият ил­мий, фалсафий, иқтисодий-сиёсий мазмундаги асарлар, бадиий манбалар эндигина узбек тилига угирилмоқда, бинобарин, биз- да бу манбаларга эндигина куникма зқосил килинмоқда. Де- мак, В. И. Ленинда қулланилган «эски» илмий, тарихий-этно- график факт ва классик бадиий манбалар узбек маданияти- нинг з( о з и р г и, замонавий зқодисаси булиб қолмоқда (масалан, В. И. Ленинда М. Е. Салтиков-Шчедрин, И. А. Кри- лов, И. С. Тургенев, А. П. Чеховнинг роман, масал, зқикоялари- дан берилган намуналар таржимаси билан шу ёзувчилар асар- ларининг бадиий таржималарини қиёс қилинг). Бу дозқий асар- ларининг 1{айта таржима 1£илиниши ёхуд қайта нашр этилиши- га зарурат тугдирувчи омиллардан биридир.
Бундан тапщари, тилнинг лугат составида юз берадиган узгаришлар ҳам, шубзқасиз, таржиманинг тавдирига таъсир утказади. Масалан, бу жизсатдан дозқий асарларини угириш юзасидан узбек тилида йигирманчи йилларда кундаланг бул­ган проблема — уттизинчи йилларда бартараф қилинган, ут- тизинчи йилларда тугилган муаммо эса зқозир ҳал қилинган булиши табиийдир.
II БОБ. ТАРЖИМА САНЪАТИ 15- §. Таржима қацида умумий тушунча
Таржима нима?

  • Бир тилда ёзилган китобни иккинчи тилга угириш,— деб жавоб беради бир киши. Бопиқа одам эса бу таърифга эъти- роз билдиради:

  • Таржима қилинаётган нарса, борди-ю, китоб эмас, бал­ки огзаки нутг{ булса-чи? Бундай такдирда: таржима — бу бир тилда баён гқилинган фикрни узга тилда сузловчи киши- ларга тушунтириб беришдан иборат.

  • Угирилаётган нарса униси ҳам эмас (китоб), буниси ҳам эмас (огзаки нутқ), балки — кинофильм, деб фараз қилай- лик,— базқсга аралашади учинчи шахе.— Фильмлар ҳам тар­жима 1қилинади-ку, шундай эмасми?— дейди у.— Бас, таржи- ма бир тилда роль ижро этаётган актёрнинг нутқини иккинчи, учинчи ва зқоказо тилларга утказиш демакдир. Бунда уша ак­тёрнинг нутқига унинг зқаракатлари, ички кечинмалари, юз ифодаси мое келиши лозим. Акс зқолда...

Хуллас, базқс шу тарзда давом этади. Бундан маълум була- дики, таржимани ҳар ким узича тушунаркан.
Таржима хусусида юқоридаги мулозқазаларни билдирган кишиларнинг даъволарида жон бор. Гап шундаки, уларнинг ҳар бири таржимани бир томондан таърифлаб, бу зқақдаги умумий тушунчани тулдиришга хизмат қилади. Бундан таш- Кари, базқсда катнашаётганларнинг далилларидан таржима куп созвали, сертармоқ, мураккаб нарса эканлиги зқам маълум булади.
Таржиманинг бош хоссаси унинг бопща тил воситалари би­лан кайта яратишдан иборат ижодий жараён, суз санъ- ати эканлигидадир. Масалан, балет ҳам санъат, аммо суз санъ- ати эмас, у ерда умуман нутк иштирок этмайди ҳам. Автор- нинг муддаоси, асарнинг гояси, балеринанинг мазқорати — бу- лар зқаммаси музика, рақс, зқаракатлар билан ифода этилади. Тасвирий санъатнинг асосий куроли буёк, санъаткорнинг дас- тури — муйқаламдир. Бинобарин, балет, тасвирий санъат оби- даси, музика асари, зқайкалтарошлик намунаси ва зқоказолар- ни бир тилдан бопща тилларга «таржима килиш» зқақида гап булиши мумкин эмас. Сузнинг фикрни ифодалаш хусусияти, таъсир кувватига асосланган санъат созқасигагина таржимани татбик этиш мумкин.
Бадиий таржима — бадиий ижод созқасидир. Чунки таржи­манинг булак созқаларидан фаркли уларок, бадиий таржима­нинг уз хусусиятлари мавжуд. Бу хусусиятлар бадиий адаби- ётнинг табиатидан келиб чшқади. Чунончи, агар фанда асосий нарса факт, тазқлил, схема булса, бадиий асарда образ, тасвир ва зқикоя қилинаётган воқеанинг таъсирчанлиги музқим роль уйнайди. Худди шу омиллар бадиий таржима учун ҳам мукар- рардир.
Таржима килиш учун нечта сузни билиш керак?
«Человек сажает дерево». Бу гапни таржима килиш Учун учта сузнинг узбекча мукобилларини билиш кифоя: «Одам дарахт утқазяпти». Бирок гап базқорда ёш дарахт новдаларини кучириб утказиш зқақида бораётган булса, дарахт урнига ни- %ол сузини куллаган маъкул: «Одам низқол утказяпти». Горь- кийнинг «Человек звучит гордо!» зқикматли гапини зқам «Одам (ёки киши) магрур жаранглар!» деб булмайди. Бу уринда че­ловек сузини инсон деб олишга ва жумла таркибига «тапща- рида» бир суз «кушиш»га тугри келади: «Инсон сузи магрур жаранглар!».
Атиги учта суздан ташкил топган биринчи гапда бир суз (дерево) унинг мукобили булган дарахт сузининг синоними — ни%ол билан узгартирилди; учта суздан иборат иккинчи гап- да эса бир суз — унинг боища синоними билан алмаштирилиб, яна бир суз «кушилди». Бопщача айтганда, гапнинг тузилиши тахминан 50 фоиз узгартирилди. Мана энди унлаб сузлардан иборат катта гаплар, унлаб гаплардан тузилган абзацлар, минглаб абзацларни уз ичига олган боблар, бутун бошлик асар- ларни уз тилида кайта яратиш учун таржимондан кана1?а ли_ соний кашфиётлар талаб этилишини куз олдингизга келтириб куринг!
Энг содда ва енгил ёзилган кичкина китобчани узбек тили­га угириш учун тахминан 3.500—4.000 та сузни билиш талаб этилади (микдорий лугат асосида тилда энг куп ишлатилади- ган сузлар назарда тутилади). JI. Н. Толстойнинг «Анна Каре­нина» романини узбек тилига ёки Алишер Навоийнинг «Лисон- ут-тайр» достонини рус тилига агдариш учун таржимон кан- ча суз билиши керак? Бу таржималарда КУлланилган сузлар- нинг сони зқисоблаб чикилгани йук ва бунинг зқисобига етиш ҳам амри мазқол. Таржима — микдорий тушунча, зқисоб-китоб иши эмас, балки сифат проблемасидир. Бундан тапщари, «Ли- сонут-тайр»даги аллақанча сузларни зқозир рус таржимони ту- гул, купчилик узбек китобхонларининг узлари ҳам «таржима- сиз» тушунмайдилар.
Шундай экан, таржима килиш учун сузнинг муайян луга- вий маъноларини (человек — одам, дерево — дарахт, вода — сув каби) билишнинг узигина кифоя килмайди. Бунинг учун сузнинг айни шу контекст ичидаги сифати, эскирганлик, янги- лик, мажозийлик, зқурматлаш, эъзозлаш, пардалаш, пичинг, газаб, қақорат ва зқоказо маъноларини билмок, сунгра узбек тилидан уша курсаткичга мувофик келадиганини топа олмок керак. Бунинг учун эса тилни факат « билиш »гина эмас, уни туйиш, хис кила олиш лозим.
Бирок Ч&ЙД килинган бу масала — суз проблемасидир. Бу эса умумий таржима муаммосининг кичик бир улушини таш- кил этади, холос.
Таржима килинаётган асарнинг жанр хусусиятларини ҳи- собга олиш, тарихийлик, миллийлик, бадиийлик, услуб кийин- чиликларини з?ам бунинг устига жамланса, қшандагина суз санъатининг бу тури зқакида муайян тасаввур зқосил килиш мумкин. Таржимада икки халк ва икки тил, икки дид ва икки моддий-маънавий зқаёт, икки миллий санъат ва адабиёт, икки давр ва икки адиб уртасидаги бир-бирига чирмашиб кетган му- носабатларнинг узига хос куринишини ҳам зқисобга олинса, ана ушандагина инсоният кулидаги бу ажойиб воситанинг маз- муни тула аён булади.
Таржима — тил проблемасими?
1қадимги Юнонистоннинг манщур масалнависи Эзоп файласуф Ксанф- нинг гуломи эди. Вир куни Ксанф уйига меқмон ча1{ирмо1{чи булиб, Эзопга энг яхши таом тайёрлашни буюрган. Эзоп тил харид 1{илиб, улардан уч хил овқвт пиширган. Ксанф Эзопдан нима сабабдан у нуқул тилдан хурак тайёрлаганини сқраганида. Эзоп жавоб берган: «Сен энг яхши нарсани харид рлишни буюриб эдинг. Жазқонда тилдан аъло нарса борми! Тил во- ситаси билан шақарлар бунёд қилинади, халқларнинг маданияти равная топади. Тил воситаси билан биз илм қрганамиз, билимли буламиз, тил во- ситасида одамлар бир-бирлари билан муомала 1{иладилар, турли масалалар- ни ечадилар, илтижо этадилар, тарбиялайдилар, ярашадилар, тавдим эта- дилар, оладилар, илтимосларни бажо қиладилар, жасурликка даъват эта­дилар, чувонадилар, таскин топадилар, ишқи роз қиладилар. Хуллас, тил­дан яхшироч нарса йуц дейишга тугри келади».
Бу мулозқаза Ксанф ва унинг мезқмонларига куп маъқул б5?лди.
Боинга бир гал Ксанф Эзопга амр цилиб, ов1{атга энг булмагур нарса зқозирлашни айтди.
Эзоп яна тил харид ({илишга жқнади. Зқамма ҳангу-манг бқлди. Шунда Эзоп Ксанфга тушунтира бошлади: «Сен менга энг ёмон нарса топиб не­лишни буюриб эдинг. Дунёда тилдан ҳам баттарроц нарса борми? Тил би­лан одамлар бир-бирларининг дилини хуфтон, зқафсаласини пир цилади- лар, тил билан мунофиқлик, риёкорлик, ёлгончилик, мугамбирлик чилиги, жанжаллашиш мумкин. Тил кишиларни бир-бирига ганим чилиши, уруш чиқариши мумкин, у шазқарларни ва зқатто бутун бошлиқ давлатларни вай- ронага айлантиришга амр 1{илади, зқаётимизни зазқарлаши, бошимизга гам- кулфатлар келтириши, соткинлик рлиши, таздарлаши мумкин. Дунёда тилдан зқам ёмонро1{ бирон нарса борми?!».
Ривоят цилишларича, Эзопнинг бу жавоби айрим мезқмонларга унча- лик хуш келмаган.
Келтирилган бу ривоятда жуда чуқур маъно бор. Тил меҳ- нат асосида яратилган экан, у инсон зқаёти ва фаолиятининг барча томонларини акс эттиради. Лекин тилни илмий урганиш билан уни амалий билиш уртасида фар*қ бор. Бир халқнинг тилидан бонща халқнинг тилига таржима қилиш учун эса зқар иккала тилдан зқам чуқур хабардор булиш талаб этилади. Бун- дан ташқари, таржимон узи угираётган китобда тасвирланган хал1қ зқаёти, тарихи, маданияти, унинг урф-одатларигача били- ши лозим. Булар эса, юқорида айтиб утилганидай, умумий таржима проблемасининг гайрилисоний (экстралингвистик) масалаларидир.
15- §. Таржима тушунчасининг мазмуни ва мундармжаси

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling