University of Economics and Pedagogy 62-гурух ўкувчиси: С. Ботировнинг

Donorlik bozorlari boʻlishi kerakmi?

2001-yil aprelda “Boston Globe”ning bosh sahifasida “Onaning muhabbati qanday qilib ikki hayotni saqlab qoldi” deb nomlangan sahifa chiqdi. Gazetada oʻgliga buyrak transplantatsiyasi kerak boʻlgan Susan Stefen haqida gap bordi. Doktor onaning buyragi toʻgʻri kelmasligini bilib, u shu xulosaga keldi: Agar Stephen oʻzining bir buyragini begonaga bersa uning oʻgʻli roʻyxatning old qatoriga yoziladi dedi. Ona qarorni qabul qildi va ikki bemor transplantatsiya qilindi. Doktorning ushbu xulosasi va noiloj onaning qarorini muhokama qilib boʻlmaydi. Lekin hikoya bir savolni tugʻilishiga sabab boʻladi. Agar ona buyrak uchun oʻz buyragini sotsa, kasalxona unga qimmat saraton kasalligi davosi uchun oʻz buyragini sotishga ruxsat berarmikin? U oʻz oʻgʻlini tibbiot maktabida bepul oʻqitishga ham oʻz buyragini sotarmikin?
Davlat siyosati sababli bizning jamiat insonlarni oʻz aʼzolarini sotishga sabab boʻlmoqda. Tana aʼzolar bozorida bizning jamiat oʻz
aʼzolarini noqonuniy sotishga yoʻl qoʻyib bermoqda. Stephenning tutgan yoʻlini taqiqlab boʻlmaydi.

Bozor samaradorligi va bozor kamchiliklari

Biz bu talab va taklif kuchlari resurslarni samarali taqsimlashini koʻrsatib oʻtdik. Bu bozorda hamma band boʻladi, ular xaridorlar va sotuvchilarning umumiy foydasini maksimallashtiruvchi muvozanat koʻrinmas qoʻl bilan birgalikda olib boriladi.
Biz bozorni qanday ishlashi xususida turli xil choralar koʻramiz. Bu choralar ish bermagan vaqtda, bizning bozor muvozanati samarali degan xulosamiz ozgina toʻgʻri boʻlmaydi. Ushbu bobni yakunlashdan avval ikkita muhim taxminni koʻrib chiqsak.
Birinchidan, bizning tahlillarimiz shuni koʻrsatdiki, bozor haqiqatda raqobatbardosh. Dunyoda shunday boʻlsa ham raqobat toʻkislikdan yiroq. Baʼzi bozorlarda yagona xaridor va sotuvchi bozor narxini nazorat qila oladi. Bu narxga taʼsir qiluvchi qobiliyat bozor kuchi deb ataladi. Bozor kuchi bozorni samarasiz boʻlishiga sabab boʻlishi mumkin, chunki u narx va miqdorni talab va taklif tengligidan farq qildiradi.
Ikkinchidan, bizning tahlillarimiz bozor masalalari faqatgina bozordagi xaridor va sotuvchi oʻrtasidagi munosabat ekanligini isbotladi. Lekin dunyoda sotuvchi va xaridor orasidagi qaror bozorda ishtirok etmayotgan insonlarga taʼsir qilishi mumkin. Ifloslanish anʼanaviy misol boʻla oladi. Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlatish faqatgina manifaktura egalariga va fermerlarga emas, balki tabiiy resurslardan foydalanayotganlarga ham tegishli. Bunday taʼsirlar tashqi omillar deb ataladi. Chunki bozordagi rivoj xaridor tomonidan qoʻyilgan qiymat va sotuvchi tomonidan qilingan xarajatga bogʻliq. Chunki, xaridor va sotuvchi qancha miqdorda mahsulotni ishlab ciqarish va uni isteʼmoli haqida munozara olib borganda, ushbu betaraflikni inobatga olmaydi, bozordagi muvozanat jamiyatni nuqtayi nazarida samarasiz boʻlishi mumkin.
Umumiy hodisaga misol boʻluvchi bozordagi ichki va tashqi kuchlar bozor muvaffaqiyatsizligi deb ataladi, ya’ni resurslarni samarali joylashtirishdagi boshqarib boʻlmaydigan bozorning kamchiliklaridir. Agarda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchrasa davlat siyosati ushbu
muammoni yechimini topadi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Mikroiqtisodchilar qachon bozor muvaffaqiyatsizlikkia uchrashi va uni toʻgʻirlash uchun qanday siyosatni olib bir xaridor va sotuvchi oʻzini farovonligi haqida oʻy bilan borish kerakligini oʻrganadilar.
Bozor muvaffaqiyatsizlik ehtimolidan tashqari, bozordagi koʻzga koʻrinmas kuchlar ham muhimdir. Koʻpgina bozorda ushbu bobda biz tilga olgan taxminlar yaxshi ish berdi va bozor samaradorligi ustida olib borilgan xulosalar toʻgʻri olib borildi. Shunday ekan, biz iqtisodiyotni rivojlantirish ustida olib borgan tahlillarimizni ishlata olamiz. Keyingi ikkita bobda koʻrib chiqilgan ikkita muhim siyosiy masaladan soliqni rivojlantirishning sabablari va xalqaro savdoga murojaat etamiz.


Kirish
Siz albomingizni sotish uchun past narxda uni taklif qilasiz, misol uchun 10 $. Chunki barcha toʻrt xaridorlaringiz toʻlashga tayyor, narx esa tez koʻtariladi. Kimoshdi savdosi Jon 80 $ (yoki bir oz koʻproq) taklif qilgan vaqtda toʻxtaydi. Bu nuqtada, Paul, Jorj va Ringo boshqa hech qanday taklif qilishni istashmaydi, chunki ular 80$ dan koʻproq taklif qilishni istashmaydi. Jon sizga 80$ toʻlaydi va albomni oladi. Shuni ta’kidlash kerakki, albom yuqori qadrlaydigan xaridorga ketdi.
Jon Elvis Presleynining albomini sotib olishdan nima foyda oldi? Bu oʻrinda Jon uni haqiqiy savdo orqali topdi: u albom uchun 100$ toʻlashga tayyor, lekin u buning uchun atigi 80$ toʻladi. Jon 20$ isteʼmolchi ortiqchaligiga ega boʻldi. Isteʼmolchi ortiqchaligi bu xaridorning toʻlashga tayyorligidan aslida buning uchun toʻlagan miqdorini ayirishdan qolgan miqdorga aytiladi.
Tasavvur qilingki, siz uy egasisiz va shu uyni ta’mirlashni xohlaysiz. Siz 4 ta ta’mirlash xizmatlarini koʻrsatuvchi odamlarga murojaat qilasiz: Mariya, Frida, Jorjiya va Grenma. Agar narx toʻgʻri kelsa, har bir xizmatchi bu ishni qilishga tayyor. Siz 4 ta xizmatchini narxini koʻrib chiqing va kim bu ishni arzonroq narxda bajarishini taklif qilib kimoshdi savdosini oʻtkazing. Har bir ta’mirchi agar narx qilinadigan ishga toʻgʻri kelsa, ishni bajarishga tayyor. Bunda narx xizmatchining toʻgʻri keladigan narxini bildiradi, bu narx xizmatchining qoʻshimcha xarajatlarini (boʻyoq choʻtka va hokazolar) va qilinadigan mehnatni oʻz ichiga oladi.


Bu savollarga javob berish uchun rejalashtiruvchi avvalo jamiyatning iqtisodiy rivojini qanday baholashini bilib olishi darkor. Ulardan biri isteʼmolchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarining umumiy yigʻindisidir. Isteʼmolchi ortiqchaligi xaridorlarning bozordagi ishtirokidan kelib chiqadigan foydadir, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi bu sotuvchining qoʻlga kiritgan foydasidir.