Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi
Download 3.16 Mb. Pdf ko'rish
|
Ravshan Rajabov Jahon tarixi
3. Qadimgi Elam. Qadimgi Elam tarixi uchga: qadimgi mil.
avv. III ming yillikdan – mil.avv. XIV asrgacha, o‘rta elam davri mil.avv. XIV asrning II yarmidan – mil.avv. VIII asrgacha, yangi elam davri mil.avv. VII – mil.avv. VI asr o‘rtalari. Mil.avv. VII – 215 VI ming yilliklarda G‘arbiy Eronda dehqonchilik bilan shug‘ul- lanadigan o‘troq va ko‘chmanchi chorvador qabilalar yashagan- lar. Aholining ko‘payishi natijasida ushbu qabilalarning bir qis- mi mil.avv. VI – V ming yilliklarda Eronning boshqa hududida tarqaladilar. Mil.avv. III ming yillik boshlarida Janubiy-G‘arbiy Eronda elam qabilalarining Elamtu (Bobil va osur tilida «mam- lakat») yoki Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam Mesopotamiya hamda Shimoliy va Sharqiy Eron bilan bog‘lan- gan Qorun va Qerxa daryolari vodiylarida joylashgan edi. Suza shahri poytaxtga aylanadi. Elam davlati mil.avv. XXIV–XXII asr larda Akkad podsholigiga bevosita qaram bo‘ladi. Elamning tekislik qismi Qorun va Qerxa daryolari bilan sug‘orilib, mil.avv. IV – III ming yilliklarda tariq, emmer va me- valar yetishtirilgan. Shu vaqtda hunarmandchilik, ayniqsa, ku- lolchilik rivojlandi. Tog‘li Baxtiyor hududlari mis, qo‘rg‘oshin- ga boy bo‘lgan. Tog‘li hududlar aholisining asosiy mashg‘uloti chorvachilik edi. Bundan tashqari, Elamda qadimda Avan, An- shan, Qimash va Simash kichik davlatlari mavjud bo‘lgan. Ular asta-sekin bir davlatga birlashtiriladi. Elamning siyosiy tarixi uning butun tarixi davomida Mesopo- tamiya tarixi bilan yaqin bog‘langan. Har ikkala hudud bir-bi- ri bilan yaqin siyosiy-iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalarda bo‘ladi. Mil.avv. XXIV – XXIII asrlarda Elam Mesopotamiyani birlashtirgan Akkad davlati tarkibiga kirdi. O‘sha davrda Elam- dagi ko‘pchilik hujjatlar va yozuvlar akkad tilida tuziladi. Mil. avv. XXII – XXI asrlarda III Ur sulolasi davrida Elam Mesopota- miya tarkibida qoldi. Mil.avv. XXI asrning II yarmida Elam yana mustaqilligini tikladi. Podsho Kutir-Naxxunte I davrida (mil. avv. 1730–1700-yillar) Elam Mesopotamiyani bosib oldi. Elam mil. avv XIV asrgacha mustaqil davlat sifatida mavjud bo‘ldi. Mil.avv. XIV asrdan – mil.avv. XII asrgacha Elam kassit- lar hukmron bo‘lgan Bobilga qaram bo‘ladi. Elam mil.avv. 1155-yildan – mil.avv. 1115-yillarda o‘z mustaqilligini qayta tikladi. Elam podshosi Shutruk – Naxxunte I Bobilga g‘olibona yurish qilib, shaharni taladi va boy o‘lja bilan Suzaga qaytdi. Bu o‘ljalar ichida Xammurapi qonunlari bitilgan tosh lavha bor edi. XX asr boshlarida Suzada fransuz arxeologlari olib bor- gan qazishmalarda bu lavha topildi. Elam podshosi Kutir-Nax- xunte III mil.avv. 1159–1157-yillar kassitlar Bobili bilan urush- lar olib boradi. Urush Bobil, Sippar, Nippur va boshqa sha- 216 harlarni elamliklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi. Bu davr Elamning gullab-yashagan davri edi. Elam davlatining hududi Eronning o‘zida hukmronligi janubda Fors qo‘ltig‘i- gacha, shimolda Hamadon shahrigacha cho‘zilgan. Mil.avv. VIII asrda Elam Bobil va Osuriyaga qarshi urushlar olib bor- di hamda mil.avv. 720-yilda Elam qo‘shinlari Der yonidagi jangda osuriyaliklarga kuchli zarba berdi. O‘n yil o‘tgandan so‘ng Osuriya podshosi Sargon II Elamga bostirib kirib, uning qo‘shinini yanchib tashladi. Mil.avv. VII asrda ham Elam Osuriyaga qarshi kurashda Bobilga bir necha marta yordam berdi. Ashshurbanipal Elam- ga olti marta yurish qilib, Elam shaharlarini vayron qildi. Elam Osuriyaga rasman bo‘ysundirildi. Osuriyaning halokatidan so‘ng, o‘zaro urushlar girdobida qolgan Elamni Midiya bosib oldi. Ke yinchalik midiyalik mil. avv 549-yil atrofida Elam forslar tomonidan bosib olinib, o‘z mustaqilligini abadiy yo‘qotdi. Qadimgi manbalarda Elam – xatamti deb aytiladi. Elam ning eng muhim viloyatlari Baraxishi, Simashki, Anshan, asosiy sha- harlari Avan (bu shahardan elam hukmdorlari kelib chiqqan. Shumer hujjatlari Mesopotamiyaning Elam bilan savdo aloqa- lari mil.avv. III ming yillikdan o‘rnatilgani to‘g‘risida ma’lumot beradi. Elamdan shumer shaharlari qimmatli yog‘och, kumush va mis olib ketganlar, tariq va metall eksport qilganlar. Elam- da hunarmandchilik mil.avv. II ming yillikdan yuqori daraja- da rivojlanadi, hujjatlarda quruvchi, duradgor, kulol va novvoy kasblari keltiriladi. Podsho yerlari, ibodatxona xo‘jaligi va uy xo‘jaligida mil.avv. II ming yillikdan boshlab qul mehnatidan foydalaniladi. Qadimgi Elamda shakllangan davlat boshqaruvi mavjud bo‘lgan. Podsho sukkalmax («buyuk elchi») unvoni bilan Suza- dan turib davlatni boshqaradi. Davlatni boshqarishda yordam bergan podshoning kenja ukasi sukkalom («elchi») deb atalib, Simash (elam tilida Nishanki) shahrini qarorgoh qilib, Elam va Simashni boshqaradi. Kichik viloyatlarni «otalar» («adda») bosh- qaradilar. Hukmdor dunyodan o‘tgach, uning o‘rniga podsho- ning ona urug‘idan jiyani yoki singlisining o‘g‘li taxtga o‘tirgan. Elam podsholari oilasida bo‘lg‘usi hukmdorlar o‘z singillari bi- lan turmush qurganlar (levirat). Podsho vafot qilgach, uning ukasi akasining beva ayoliga uylanib, podsho bo‘lish huquqiga ega bo‘lgan. Mil.avv. XIII asrdan boshlab podsholik taxti ota 217 urug‘i bo‘yicha podshodan uning katta o‘g‘liga meros bo‘lib o‘ta- digan bo‘ldi. Elamda mil.avv. III ming yillikda qishloq dehqon jamoasi asosiy iqtisodiy-ijtimoiy tashkilot shakli edi. Qishloq jamoasi- ga qon-qarindoshligidan qat’iy nazar yerga jamoa egalik qilib, jamoa tarkibiga barcha erkin kishilar kirar edi. Jamoa xalq yig‘inida saylangan oqsoqol tomonidan boshqarilgan. Xalq yig‘ini va ular saylagan vakolatli kishilar mulkiy muammolar- ni va boshqa muammoli masalalarni hal qilib, jinoyatchilarni sud qilganlar. Mil.avv. II ming yillik boshlarida qishloq jamoa- lari mulkiy tabaqalanish natijasida yemirila boshladi. Yer boy oilalar qo‘lida to‘planib, qaram dehqonlar paydo bo‘la boshladi. Elamda jamoa yer egaligi o‘rniga xususiy xo‘jalik, podsho va ibodatxona xo‘jaliklari paydo bo‘ldi. Elam o‘zining uch ming yillik tarixi davomida yuksak madani- yatni yaratdi. Elamliklar mil.avv. III ming yillik boshlarida pik- tografik (rasm) yozuvni yaratdilar. U 150 belgidan iborat bo‘lib, ko‘pincha xo‘jalik hujjatlarini yozishda 400 yil davomida foyda- lanib kelindi. Yozuv takomillashib borib, mil.avv. III ming yillik- ning ikkinchi yarmida Elamda 80 belgili chiziqli yozuv vujudga keldi. Bu yozuvda siyosiy matnlar bitilgan. Elam jamiyati rivojlangan diniy e’tiqodga ega bo‘lgan. Mil. avv. XXIII asrga bir matnda Elamning 37 ilohlari nomlari kel- tirilgan. Iloh va ma’budalarga bag‘ichlab hashamatli ibodat- xonalar qurilgan. Elamning diniy markazi Suza shahri bo‘lib, bu shaharning homiysi xudo Inshushinak edi. Dastlab Elam xudolari panteonida «ulug‘ ma’buda», xudolar onasi ma’buda Pinekir birinchi o‘rinda turgan. Bu Elam jamiyatida matriarxat an’analarining ustuvor bo‘lganini ko‘rsatadi. Keyinchalik xudo Xumban yetakchi mavqyeini egallaydi. Quyosh xudosi Naxunta kunning yaratuvchisi hisoblangan. Ibodatxona, zikkuratlar qu- rilib, ularda ilohlarning haykallari qo‘yilgan. Elam uch ming yil ichida yuqori darajada shakllangan san’at yaratdi. Elam xum va ko‘zalari geometrik chiziqlar, qushlar va mavjudotlar va odamlarning geometrik shakldagi tasvirlar bilan bezatilgan. Muhrlarda grifonlar (yirtqich qush), qanot- li sherlar va devlar, tosh ko‘zalarda yirik qoramol, qushlar va yovvoyi hayvonlar tasviri tushirilgan. Elamda haykaltaroshlik san’ati rivojlangan bo‘lib, ilohlarning haykallari oltin, kumush va jezdan ishlangan. Malika Napirasuning 1800 kg vaznli jez 218 haykali Elam san’atining noyob namunasi hisoblanadi. Elam haykaltaroshlik san’atida Bobilning ta’siri seziladi. Elamliklar mohir me’morlar bo‘lib, jamoa inshootlari, mudo- faa devorlari qurganlar. Elam me’morchiligining eng katta yod- gorligi bu – Suza shahridan 30 km masofada bo‘lgan Dur–Un- tash shaharida qurilgan zikkuratdir (mil.avv. XIII asr). Zikku- ratga kirishda sherlar, buqalar, kalxatlar, oltin va kumushdan quyilgan xudo va podsholarning haykallari qo‘yilgan. Zikkurat- ning pastki qavati tomonlarining uzunligi 105 metrga teng. Zik- kurat 7 darvozaga ega bo‘lib, 4 qavatli edi. Inshootning umumiy baland ligi 42 metrni tashkil etadi. Uning qurilishiga millionlab g‘isht, yuz minglab toshlar ishlatilgan. Zikkurat xarobalaridan fransuz arxeologlari metall, marmar va shishadan yasalgan ko‘plab bag‘ishlov ko‘zalarini hamda yuzlab podsho yozuvlarini topdilar. Dur-Untash shahri mil.avv. VII asrda Elamga bostirib kirgan Osuriya qo‘shinlari tomonidan vayron qilingan. Elam madaniyati qo‘shni xalqlarning madaniyatlariga hayotbaxsh ta’sir qildi. Download 3.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling