Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Qadimgi Eron tarixi manbalari va tarixnavisligi. Eron 
tarixining alohida davrlari turli xil yozma manbalarga boy.
Yozuvlardan eng qadimgilari mil.avv. III–I ming yilliklardagi 
Janubiy-G‘arbiy Eron hududi bo‘lgan Elam tarixini yoritadi: 

---

213
ular podsho yozuvlari, huquqiy hujjatlar, bag‘ishlov matnlari, 
davlatlararo shartnomalardir.
Qadimgi fors davlati tarixi bo‘yicha manbalar xilma-xil: bu 
xo‘jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar, podsho Doro I ning tosh bi-
tiklari, amaldorlarning rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qa-
dimgi fors tilidan elam va akkad tillariga tarjima qilingan 200 
ga yaqin (podsholar) mixxat yozuvlari chop etilgan. 1972-yilda 
fransuz arxeologlari Suzadan Doro I ning ulkan haykalini top-
dilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matn-
lari bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlaridan biri Perse-
poldan podsho Kserks yozuvlari nusxalari hamda mil.avv. III 
ming yillikka oid elam tilida mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat 
topilgan. 
Mil.avv. I ming yillikda O‘rta Osiyo va Eronda hukmron 
bo‘lgan zardushtiylik e’tiqodining muqaddas kitobi «Avesto» 
Eronning qadimgi tarixini o‘rganishda eng muhim tarixiy man-
balardan biri bo‘ladi. «Avesto» oromiy alfavitida yozilgan bo‘lib, 
bizgacha uning ayrim qismlari yetib kelgan. 
Fors qabilalarining Old Osiyo chegaralaridagi migratsiyasi 
to‘g‘risida mil.avv. IX–VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari ma’lu-
mot beradi. Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar to-
monidan bosib olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga 
oid loy taxtachalarda yozilgan 100 ming Bobil xususiy-huquqiy 
va ma’muriy xo‘jalik hujjatlari mavjud. Misrdan forslar davri-
ga oid turli xil ma’muriy xo‘jalik hujjatlari, podsho Kambizning 
Misr ibodatxona mulklarini cheklash to‘g‘risidagi dekreti, Doro 
I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to‘g‘risidagi farmoni 
katta qiziqish uyg‘otadi. 
Midiya va Eron tarixi bo‘yicha ma’lumot beradigan manbalar-
dan biri bu – yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gero-
dot (mil.avv. V asr)ning asari, Fukidid (mil.avv. V asr) tarixi, 
Ksenofontning «Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» memuari, 
sitsiliyalik Diodor ning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar qa-
dimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik 
ma’lumotlar beradi.
Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, ar xeolo- 
gik topilmalar, kulolchilik buyumlari, Suza shahrining ilk 
qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari – Suza, Ekbata-
na, Persepol xarobalaridan topilgan ulug‘vor haykallar, qoya-
tosh relyeflari, qimmatbaho metallardan qilingan buyumlar: 

---

214
riton-qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib 
o‘rganildi. 
Qadimgi Eron tarixi bo‘yicha Yevropa olimlari qator tad-
qiqotlarni amalga oshirdilar. Italiyalik yosh sayyoh keyinchalik 
papa Urban VIII ning kamergeri bo‘lgan Petro della Valle 1614-yil-
da Eronga sayohat qilib, qadimgi Persepol shahri xarobalari va 
undagi yozuvlar to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar beradi. Daniya-
lik olim Karsted Nubur 1760-yilda Persepol yozuvlari ni o‘rganib, 
bu yozuv uch tilda yozilganini aniqlaydi. Shundan so‘ng nemis 
olimi O.G. Tixsen bu yozuvlarni o‘qishga harakat qildi. Perse-
pol yozuvlarini o‘qishga nemis olimi Gpotefend, ingliz Rouling-
son va boshqa olimlar o‘z hissalarini qo‘shdilar. Yevropa olimlari
J. de Margo va Grishman qadimgi shaharlar xarobalari ni o‘rga-
nib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo‘shdilar. 
Qadimgi Elam poytaxti Suzada 1807-yil fransuz arxeologi 
De Morgan arxeologik qazishmalarni olib bordi. De Morgan Su-
zada Xammurapining qonunlari yozilgan bazalt toshini topdi. 
M.M.Dandamayevning «Qadimgi Eron tarixi ocherklari», ame-
rikalik R.Frayning «Eron merosi» asarlari hamda J. Kameron, 
V. Xins, Yu.B. Yusupovlarning asarlarida qadimgi Elamning 
siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy tarixi yoritiladi. I.M. Dya-
konov, E.A. Granovskiylarning asarlarida Eronda ilk qabilalar 
migratsiyasi, I.M. Dyankonov, I.G. Aliyevning asarlarida Midiya 
tarixi va madaniyati yoritiladi. Qadimgi Eron diniy e’tiqodlari 
V.I. Abayev, V.V. Struve, A. Dandamayev, J. Dyushen-Gilmen 
va G. Videgren asarlarida o‘z aksini topgan.
Manbalar asosida qadimgi Eron tarixini to‘rt bosqichga 
bo‘lish mumkin:
1. Elam sivilizatsiyasining paydo bo‘lishi va gullab-yashna-
gan davri (mil.avv. IV ming yillikning oxiridan – mil.avv. VII asr 
oxirigacha).
2. Midiya davri (mil. avv VIII – mil.avv. VI asr o‘rtalari).
3. Ahmoniylar davri (mil.avv. VI asr o‘rtalarida – mil.avv. 
330-yilgacha).
4. Parfiya davri (mil.avv. III asr o‘rtalari–milodiy 224-yiliga-
cha).