Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Afg‘oniston hududida mil.avv. I 
ming yillikda bunday mustahkamlangan qo‘rg‘onlarning mav-
judligi mulkiy tabaqalanish natijasida ilk jamiyat va davlatning 
paydo bo‘lishidan dalolat beradi. Daryo vodiylarida savdo-hu-
narmandchilik markazlari bo‘lgan shaharlar, dehqonchilik bi-
lan shug‘ullangan qishloq jamoalari rivojlanadi. Qishloqlarda 
kulolchilik ustaxonalarida turli shakldagi idishlar tayyorlan-
gan. Nafis, baland oyoqli ko‘za, qadahlar, tovoq va kichkina 
tovoqchalar yasaladi. Tog‘ va dashtlarda aholi o‘troq va ko‘ch-
manchi chorvachilik bilan shug‘ullanadilar. 
XX asrning 80-yillarida Afg‘onistondagi mil.avv. II asrlarda 
yashagan kichik davlat hukmdorining sag‘anasidan qimmat-
baho metallardan yasalgan 20 ming buyumlar topilgan. To-
pilgan buyumlarning barchasi yuksak mahorat bilan nafis, 
turli xil badiiy uslubdagi an’analar ruhida yasalgan. Sherda 
o‘tirgan ma’buda Kibela tasviri tushirilgan jomlar, afsonaviy 
yirtqich qush (grifon)ni eslatadigan qandaydir maxluqqa min-
gan ma’budlar ifodalanadi. 

---

206
Buyumlarda mahalliy o‘troq va ko‘chmanchi aholining 
an’analari, dunyoqarashlarini ijodkor ruhi yuqori darajada aks 
etadi. O‘rta Osiyoda shu davrlarga oid san’at asarlari topilma-
lari Afg’onistondagi topilmalar bilan ishlanish uslubi aynan bir 
xil. Bu O‘rta Osiyo va Afg‘oniston hududlarida qadimgi davrda 
bir-biri bilan qon-qarindosh bo‘lgan madaniyat vakillari hayot 
kechirganidan dalolat beradi. 
Bu vaqtda Shimoliy Baqtriyaning eng muhim markazi Ter-
miz (janubiy O‘zbekiston) bo‘lib, uning atrofidagi Qoratepa, 
Fayoztepada ibodatxonalar va monastrlariga ega bo‘lgan 
budda markazlari ochilgan. Kushon davlat hokimiyati sav-
do-hunarmandchilik, dehqonchilikka homiylik qilgan. Shi-
moliy Baqtriyada sug‘orma dehqonchilik yaxshi rivojlangan. 
Katta qishloqlarda ko‘p xonali uylarda katta oilalar yasha-
gan. Qo‘rg‘on qishloqlar shahar ko‘rinishida to‘g‘ri burchakli 
kvadrat shaklida qurilgan bo‘lib, ularda vino, don mahsulot-
lari saqlanadigan katta omborlar qazib ochilgan. Dalvarzin, 
Dilberjin kushon shaharlarida shahar zodagonlarining kat-
ta-katta uylari, xo‘jalik binolari bilan bunyod qilingan. Davlat 
hokimiyati zodagonlarga katta yer mulklarini hadya qilgan. 
Katta yer egalarining siyosiy mavqelari kuchli bo‘lgan. Ma’lu-
motlarga ko‘ra, kushon jamiyati zodagonlar, hunarmand-
sav dogar, jamoachi dehqonlar, ruhoniy-kohinlar, chorvador-
lar, qaram kishilardan tashkil topgan. Ichki va tashqi savdo 
rivoj langan. Kushonlar Xitoy, Rim, Parfiya bilan savdo qilgan-
lar. Savdo yo‘llari ko‘p tarmoqli bo‘lib, quruqlikdagi sav do Hi-
rot orqali Parfiyaga, janubda Sakiston, boshqasi tog‘ dovon-
lari bilan Kapisa-Baqramga, undan Qobul va Ganharaga 
yo‘nalgan dengiz yo‘li Hindiston portlari orqali Qizil dengizga, 
Misrga va Rimning sharqiy viloyatlariga chiqqan. Baqtriya-
da Xitoyga mahsulotlar chiqarilgan. Qadimgi mualliflar ning 
ma’lumotlariga ko‘ra, Rim viloyatlaridan Hindistonga 55 mln 
sestersiylik mahsulot chiqarilgan. Kushon davlati ichki va 
tashqi savdo uchun turli qiymatdagi tanga pullarni zarb qil-
gan. Yunon – Baqtriya hukmdorlarining tangalari portret 
san’atining noyob namunalari hisoblanadi.
Af’g‘onistonning barcha shahar va qishloqlaridan ko‘p son-
li loy haykalchalar topilgan. Ko‘pincha uzun kiyimdagi ma’bu-
daning qo‘lida diniy e’tiqod buyumi – ko‘za yoki meva bilan 
haykalchasi ko‘proq uchraydi. Bu hosildorlik homiysi va uy 
o‘chog‘i saqlovchisi ramzi hisoblanib, bunday haykalchalar har 

---

207
bir uyda mavjud edi. Otliq suvoriylar, egarlangan ot haykalcha-
lari ham ko‘p uchraydi.