Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Tabiiy-ilmiy bilimlar. Qadimgi Xitoyda astronomiya, 
matematika, tibbiyot, agronomiya kabi bilimlar, harbiy san’at 
rivojlangan. Qadimgi Xitoy olimlari sun’iy sug‘orish, sug‘o rish
inshootlarini barpo qilish hamda ekinlarni almashlab ekish 

---

299
bo‘yicha ilk ilmiy asarlarni yaratganlar. Dunyodagi harbiy 
san’at bo‘yicha birinchi ilmiy asar ham Xitoyda yozilgan. 
Ayniqsa, matematika fani yaxshi rivojlangan. Mil.avv. II asr-
da 9 kitobdan iborat «matematika» traktati tuzildi. Bunda oldin-
gi olimlarning bilimlari, proporsiya, progress, bo‘lishlar bayon 
etilgan. Pifagor teoremasi va boshqalar to‘plangan. Matematika 
bilan yonma-yon astronomiya fani ham rivojlandi. Xitoy ast-
ronomi Shi Shen (mil.avv. IV asr) eng qadimgi yulduzlar (800 
yulduz) jadvalini tuzgan. Mil.avv. 104-yilda 1 yil 365,25 kun 
ekanligi hisoblab chiqildi. Shu asosda qabul qilingan kalendar 
milodiy 85-yiligacha foydalanildi. Bu kalendar bo‘yicha yil 12 
oyga bo‘linadi. Qo‘shimcha oy kabisa yiliga qo‘shilib, 3 yilda bir 
marta belgilangan. Quyosh-Oy kalendari qishloq xo‘jalik ishla-
riga moslashtirilgan. Xitoyda dunyoda birinchi bo‘lib yulduzlar 
katalogi tuzilgan (mil.avv. V asr), oy va quyosh tutilishlarining 
muddatlari hisoblab chiqilgan, kometalarni paydo bo‘lishi bel-
gilangan. Astronom Chjan Xen (78–139-yillar) 2500 yulduzni 
tasvirladi. Koinotning cheksizligi nazariyasini ilgari surdi, seys-
mografni ixtiro qildi. Mil.avv. 28-yilda Xitoy astronomlari qu-
yoshda dog‘lar borligini aniqladilar. 
Xitoyning eng qadimgi kitobi «Dao de Szin» – (mil.avv. VI asr 
oxiri) «Ezgulikka yo‘l to‘g‘risidagi kitob» deb ataladi. Kitobning 
muallifi Lao Szi (mil.avv. 579–499-yillar) bo‘lib, u dunyoni fal-
safiy asoslashga urinadi. Xitoyda falsafiy fikr rivojlandi. Uning
eng taniqli vakillaridan Dao Szi, Konfutsiy, Mo Szi, Chjuan 
Szilarni ko‘rsatish mumkin. 
Qadimgi Xitoyda tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishil-
di. Mil.avv. III asrda Xitoy tabiblari igna bilan davolashni kashf 
qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni bilganlar. 280 
davolash usulini qo‘llaganlar. Katta hajmli «Xuan-di neyszin» 
nomli tibbiy asarda (mil.avv. I ming yillik o‘rtalari) ko‘pgina ka-
salliklarning davolash usullari va fiziologiya batafsil tasvirlan-
gan. Chjan Chjunszin (150–219-yillar) puls bo‘yicha diagnosti-
ka usulini ishlab chiqdi. Davolashda dorivor o‘tlar va choydan 
foydalanilgan.