Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Qadimgi Sharqda yer egaligi. Qadimgi Sharqda davlat 
hokimiyati shakllanishi jarayonida jamoa yer egaligidan tash-
qari, davlat yerlari, ibodatxonalarga qarashli yerlar va xususiy 
yerlar mavjud bo‘lgan. O‘z yeriga ega bo‘lgan oddiy jamoachi 
davlatga soliqlarni to‘lashi va ko‘p sonli majburiyatlarni o‘tashi 
lozim edi. Sug‘orma dehqonchilik juda katta kuch, mehnat ta-
lab qilar edi. Oddiy jamoachi yilning ma’lum kunlarida, ma’lum 
muddat sug‘orish tarmoqlarining ta’miri va yangi kanallar qu-
rilishida mehnat qilishi majburiy edi. Yaylov, o‘tloq, daryo va 
o‘rmonlar jamoa mulki hisoblangan. Ko‘p hollarda bunday 

---

12
yerlar davlat hokimiyati tomonidan tasarruf qilingan. Davlat 
hokimiyati tomonidan bu yerlar jamoa yoki xususiy kishilarga 
foydalanishga berilgan. Shu bilan birga, bir qism yer podsho va 
kohinlar ixtiyorida bo‘lgan. Bu yerlarda podsho va ibodatxona 
xo‘jaliklari tashkil qilinib, qullar va qaram kishilar ishlaganlar. 
Davlat va ibodatxona yerlari ijaraga berilgan. Qadimgi Sharq 
hukmdori mamlakatda ishlab chiqariladigan qishloq xo‘jaligi 
va hunarmandchilik mahsulotlari hamda soliq yig‘imlariga ega 
bo‘lgan, shu tariqa davlat hokimiyati katta moddiy boyliklarni 
o‘z qo‘lida to‘plagan. 
Amalda esa yerlarning katta qismi ko‘p sonli qishloq jamoa-
larining merosiy yeri edi. Bir qism yer saroy a’yonlari, zodagon-
lar, amaldor va harbiylarga berilgan edi. Yerdan foydalanadigan 
barcha toifalar davlatga yer solig‘i to‘lab, turli majburiyatlarni 
o‘taganlar. Barcha to‘lov-majburiyatlar o‘talgandan so‘ng, yer 
egalari yerni to‘la tasarruf qilishlari va sotish huquqiga ega 
bo‘lganlar.
4. Qulchilik. Sharqda qulchilik munosabatlari Yevropadagi-
ga qaraganda oldinroq vujudga kelgani sababli, qadimgi Sharq-
da qulchilik o‘ziga xos patriarxal xonaki shakl kasb etgan. Qa-
dimgi dunyoda qulchilik doimo turli manbalardan to‘ldirib bo-
rilgan. Qullar qatlami urushlarda asir tushganlar, qarzi yoki 
jinoyati uchun qul qilinganlar, ajnabiy qul, sotib olingan qullar, 
oilaning kichik a’zosidan qul qilinganlardan tashkil topgan.
Xufiya (yashirincha) qullikning eng qadimgi shakli patriarxal 
oila bo‘lgan. Patriarxal oilada ota yer-mulkning egasi hisob-
langan va oilaning barcha a’zolari oila boshlig‘iga itoat qilish-
ga maj bur bo‘lganlar. Ota oilaning barcha a’zolariga nisbatan 
tug‘ma quldor huquqiga ega bo‘lgan. Ota o‘z farzandini 3 marta 
qullikka berish huquqiga ega bo‘lgan (Bobil). 
Qadimgi Sharq quldorlik munosabatlari qadimgi Yunon va 
Rim klassik qulchiligi darajasiga chiqa olmadi. Qullar soni-
ning kamligi, ularning ishlab chiqarish jarayonida zaif ishtiro-
ki, mehnat unumdorligining past darajasi Qadimgi Sharq 
qulchiligining asosiy xususiyati edi. Qullar sharq jamiyatla-
rining xo‘jalik hayotida sezilarli o‘ringa ega bo‘lmaganlar, yor-
damchi ishlarda band bo‘lganlar (uy qorovuli, cho‘pon, otboqar, 
cho‘ri va h.k). Ko‘p hollarda qullar oilaning a’zosi hisoblangan-
lar. Lekin ayrim jamiyatlarda mil.avv. I ming yillikda ularning 
soni jamiyat taraqqiyotining yuksak rivojlanishi bilan birga 
o‘sib borgan (Yangi Bobil). Qullar qarzi uchun qul qilinganlar, 

---

13
jinoyatchilarning qulga aylantirilishi, sotib olingan qullar, ta-
biiy ko‘payish hamda urushda asir olinganlar hisobiga ko‘payib 
borgan. Ayrim hollarda ba’zi mamlakatlarda (Misr, Bobil, Osu-
riya) qullar podsho, ibodatxonalar yerlarida, zodagonlar xo‘jalik 
yerlarida ham mehnat qilganlar. Qulning huquq va majburiyat-
lari qonun hujjatlarida o‘z aksini topgan (Bobil, Osuriya).