Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. Светоний Транквилл. Жизнь двенадцати Цезарей. – М.: 1966.
2. Колосовская Ю. К. Паннония в I–III вв. –М.: 1973.
3. Шифман И. Ш. Сирийское общества эпохи принципата (I–III 
вв. н. э.). – М.: 1977.
4. Штаерман Е. М., Смирин В. М., Белова Н. Н., Колосовская 
Ю. К. Рабство в западных провинциях Римской империи в I–III 
вв. – М.: 1977.
5. Штаерман Е. М., Трофимова М. К. Рабовдельческие отношения 
в ранней Римской империи (Италия). – М.: 1971.
Asosiy sanalar
Mil.avv. 53-yil 
Krass qo‘shinlarining Parfiya tomonidan
tor-mor qilinishi.
Mil.avv. 30-yil
Oktavian Avgust hukmronligi.
Milodiy 
14-yillari
Mil.avv. 12-yil 
Oktavian Avgust oliy pontifik
lavozimiga saylandi.
Milodiy I asr oxiri 
Oktavianning o‘gay o‘g‘illari 
Tiberiy va Druz Pannoniya
Meziya provinsiyalariga asos soldilar.
69–96-yillar
Flaviylar sulolasi hukmronligi.

---

548
RIM IMPERIYASINING OLTIN DAVRI
(MILODIY II ASR)
1. Rim imperiyasining oltin davri (milodiy II asr). 2. Im-
perium Romanum. 3. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
1. Rim imperiyasining oltin davri (milodiy II asr). Domit-
sian o‘limidan so‘ng senat 66 yoshli senator Mark Koksey Ner-
vani (96–98-yillar) imperator etib sayladi. Uning hukmronligi 
bilan II asrdan Rim imperiyasida Antoniylar sulolasi hukmron-
ligi boshlandi. U qadimgi senator urug‘idan bo‘lib, uning sayla-
nishi senat va imperator o‘rtasidagi kelishuvning ramziy belgisi 
edi. Nerva qo‘shinda tayanchga ega bo‘lish uchun Germaniya 
provinsiyasi noibi Mark Ulpiy Trayanni taxt vorisi etib tayin-
lashga majbur bo‘ldi. Trayan askarlar o‘rtasida obro‘-e’tiborga 
ega edi. Nerva agrar qonun qabul qilib, eng kambag‘al fuqa-
rolarga 60 mln sestersiyli yerni taqsimlab berdi. Kam ta’min-
langan fuqarolar, bolalarga mablag‘ ajratilib, ijtimoiy ta’minot 
jamg‘arma tizimi asoslari yaratildi. Trayan 98–117-yillar Rim 
imperiyasiga hukmronlik qilgan paytdan imperiya o‘zining iqti-
sodiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga 
chiqdi (96–196-yillar). Bu imperiyaning oltin davri edi. 
Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib bo-
rildi. U faol tashqi siyosat olib borib, imperiya hududlarini ken-
gaytirdi. Uning davrida legionlar soni 30 taga yetkazildi. Rim 
qo‘shinlari 101–103-yillar va 105–107-yillarda Dunay bo‘ylari-
dagi kuchli Dakiya podsholigini bo‘ysundirdi. Dakiyaning pod-
shosi Detsebal o‘z joniga qasd qildi. Dakiya Rim provinsiyasiga 
aylandi. Dakiyaning bosib olinishi natijasida uning boy oltin va 
tuz konlari Rimga katta o‘lja bo‘ldi. Dakiya g‘alabasiga bag‘ish-
lab Rimda 123 kun turli tomoshalar ko‘rsatildi. Plebeyga mo‘l-
ko‘l sadaqa ulashildi. Trayanning ajoyib termalari (hammom-
lari), yangi suv quvuri hamda balandligi 30 metrli Trayan ko-
lonnasi bunyod etildi. 106-yilda Arabistonda Nabatey davlati 
Rimga qo‘shib olindi. 
Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib
olish uchun 113-yilda urush boshladi. Keyingi yil Armaniston-
ni bosib olib, uni provinsiyaga aylantirdi. G‘ayratli imperator 
115–116-yillarda Parfiya podshosi Vologes IV qo‘shinlarini tor-

---

549
mor qilib, uning poytaxti Ktesifonni egalladi. Butun Mesopo-
tamiya Fors qo‘ltig‘igacha imperiya tarkibiga kirdi. Mahalliy 
aholining Rim bosqinidan noroziligi va sharqiy provinsiyalarda 
vaziyatning notinchligi Trayanni legionlarni Frot qirg‘og‘idan 
olib ketishga majbur qildi. Sharqda yangi bosib olingan yerlar-
ni rimliklar qo‘ldan chiqardilar. Italiyaga qaytishda Kilikiyada 
Trayan kasal bo‘lib, 117-yil avgustida vafot etdi. 
Taxtga Trayanning jiyani, 41 yoshli asrandi o‘g‘li Publiy Eliy 
Adrian chiqdi (117–138-yillar). U Trayanga loyiq, juda puxta 
ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali sarkarda, aqlli 
va uzoqni ko‘ra oladigan siyosatchi sifatida o‘z oldida turgan 
muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurs-
larining to‘la tugagani va Sharqda bosqinchilik siyosatining 
samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot daryosi bo‘yi 
chegaralarini tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini tuz-
di. Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa 
inshootlarini bunyod qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida 
Parfiya bilan tinchlik 44 yil saqlandi. 
Sharqda ishlarni tugallab, Adrian Yevropa va Afrikada im-
periya chegaralarini mustahkamlash maqsadida chegara isteh-
komlarini qurish bo‘yicha ulkan ishlarni amalga oshirdi. Ana 
shunday istehkomlardan biri Adrian vali (istehkomi) Britaniya-
da hozirgacha saqlanib qolgan. 
Adrian qo‘shinning yuqori jangovar holatda saqlab turish-
ga katta e’tibor berdi. U legionlarni Rim yoki lotin fuqaroli-
gi bo‘lmagan provinsiya aholisidan to‘ldirishga ruxsat berdi. 
Chunki bu vaqtda qo‘shinga xizmat qilishga xohish bildirgan 
fuqarolar soni keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini var-
varlashtirish uchun asos ana shunday yaratildi. Adrian davlat 
boshqaruvi tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator tad-
birlarni amalga oshirdi. U prinseps kengashini qayta tashkil 
qildi. Kengash tarkibiga oliy amaldorlar, muassasa rahbarlari 
va yirik yuristlar jalb qilindi. Adrian boshqaruvga suvoriylar 
toifasining ko‘plab vakillarini taklif qildi. Qullarni qatl qilishni 
taqiqladi. Uning vorisi Antonin Piy qullarga ibodatxona meh-
robi va imperatorlar haykallari oldida panoh izlash huquqini 
berdi. U davlat pochtasini joriy qildi. Provinsiyalar boshqaruvi-
ni qayta tuzib, noiblar faoliyati ustidan doimiy nazorat o‘rnat-
di. Adrian uzoq sayohat qildi va ko‘plab inshootlarni bunyod 
qildi: Venera va Roma ibodatxonalari, mashhur Rim panteo-
nini bunyod qildi. Panteon hashamatli marmar va ma’budlar 

---

550
haykallari (inshoot markazida Yupiter haykali) bilan bezaldi. 
Panteon binosi hozirgi kunda mashhur kishilar dafn qilinadi-
gan mavzoley. Adrian deyarli barcha provinsiyalarga safar qil-
di. Safar davomida aholining turmush tarzini o‘rgandi, joylarda 
turli ijtimoiy-iqtisodiy muam molarni hal qildi. Provinsiya zoda-
gonlari Adrianning siyosatini qo‘llab-quvvatladilar. Rim shahri 
aholisi bilan provinsiyaliklar o‘rtasidagi farq yo‘qoldi. Adrian 
138-yil og‘ir kasallikdan vafot etdi. Uning tantanali dafnidan 
so‘ng kuli solingan idish maxsus qurilgan mavzoleyga qo‘yildi.
Uning vorisi Antonin Piy (138–161-yillar) boy senator bo‘lib,
uning davrida iqtisodiy o‘sish davom etdi. U daklarning qo‘z-
g‘olonini, Mavretaniyadagi norozilikni bostirdi. Parfiyaga bir 
vaqt lar bosib olingan podsho taxtini qaytardi. 
Adrianning vorisi kelib chiqishi Gall shahri Nimdan bo‘lgan 
Antoniy Piy (mil.avv. 138–161-yillar) boy senatorlardan biri 
edi. Uning boshqaruv tamoyili aeguetas, felieitas, fides (ado-
lat, baxt, sadoqat) edi. U Trayan va Adrian erishgan yutuqlarni 
mustahkamladi. Uning davrida Yahudiylar qo‘zg‘oloni (mil.avv. 
152-yil), Misr (mil.avv. 155–152-yillar)da norozilik harakatlari 
yuz berdi. Qo‘zg‘olon ko‘targan gaklarga qarshi urush olib bor-
di. Tashqi siyosatda Adrianning hamkorlik siyosatini olib bordi. 
Parfiya, Hindiston, Gerkaniyadan Rimga elchilar keldi. Trayan 
Parfiyadan tortib olgan taxtni Vologez III ga qaytarishdan bosh 
tortdi. Parfiyaning bosqinini murosa-muzokara bilan yo‘q qildi. 
Antoniylar sulolasining taniqli vakillaridan biri, tarixga taxt-
dagi faylasuf sifatida kirgan Mark Avreliy (161–180-yillar) edi. 
Mark Avreliy uchun davlat manfaatlari hamma narsadan yuqori 
bo‘lib, imperiya taqdiri uchun o‘z mas’uliyatini to‘la anglab yet-
gan edi. U senator va suvoriy toifalari bilan yaqin hamkorlik-
da ish olib bordi. Senat tarkibiga ko‘pgina provinsiya zodagon-
larini, ayniqsa, kelib chiqishi Sharqdan va Afrikadan bo‘lgan 
nufuz li kishilarni kiritdi. Mark Avreliy 19 yil hukmronlik qildi. 
Unga qarshi shu yillar davomida birorta ham fitna uyushtiril-
madi. U 180-yil 59 yoshida Vindobana (Vena) shahrida vafot 
etdi. Rimda uning sharafiga kolonna bunyod etildi. 
Uning vorisi 18 yoshli o‘g‘li Kommod (180–192-yillar) impera-
tor bo‘ldi. Antoniylar sulolasining so‘nggi vakili Kommod qo‘pol, 
shafqatsiz va maishatparast hukmdor edi. Otasining o‘limidan 
keyin Kommod kvad va markomann qabilalari bilan urushni 
tugatib, 180-yilda Rimga qaytdi. Davlat boshqaruvini o‘zining 
ochko‘z yaqinlariga topshirib, kayf-safoga berildi. O‘z rafiqa-

---

551
sini qatl etib, buzuqchilk yo‘liga kirdi. Katta jismoniy kuchga 
ega bo‘lgan imperator o‘zini rimlik Gerkules deb e’lon qildi. U 
omma oldida arslon terisini yopinib, yelkasida kaltak bilan pay-
do bo‘lar edi. Amfiteatr sahnasiga gladiator sifatida chiqdi. Oxir- 
oqibatda es-hushini yo‘qotib, kalendarning barcha oylarini o‘z 
nomiga o‘zgartirdi. Hatto Rimning nomini o‘zgartirib, uni «Kom-
mod» shahri deb atashga buyruq berdi. 
Kommodga qarshi 183-yilda fitna uyushtirildi, lekin u amal-
ga oshmadi. Shundan so‘ng senatorlar toifasiga qarshi ta’qib, 
qatllar avj oldi. Pannoniya va Britaniyada norozilik harakat-
lari, daklar va markomannlar qo‘zg‘olonlari qo‘shin tomonidan 
zo‘rg‘a bostirildi. 193-yilga o‘tar kechasi Kommod gladiatorlar 
kazarmasida ma’shuqasi va pretor gvardiyasi boshlig‘i qat-
nashgan fitnada o‘ldirildi. U keyingi kun gladiator kiyimida 
konsullik ni qabul qilishi kerak edi.