Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti n
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4. Maxsus dasturlar doirasidagi subsidiyalar.
- 5. Kreditni kafolatlash.
- 6. Soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish
- 1.3.1-jadval Ba’zi mamlakatlarda kichik va o’rta biznesni rivojlanish darajasi 32 Mamlakatlar
- 1.3.2-jadval Kichik va o’rta korxonalarni EI usuli bo’yicha aniqlash (1995 yil, yanvar) 38 Korxona
- 1.3.3-jadval. O’rta korxonani miqdoriy aniqlash variantlari(Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlar) 39
- KB sub’ektlari ichidagi to’siqlar
- KB sektori iqtisodiy va ijtimoiy muhiti doirasidagi to’siqlar
|
3. Imtiyozli kreditlash Kichik va o’rta firmalar davlat byudjeti mablag’lari hisobiga tashkil qilinganda ularga imtiyozli kreditlar beriladi. Yillik sotuv hajmi 300 mln. markadan oshmagan firmalar ham kreditlardan foydalanish huquqiga ega. EHMlardan joriy qilish bo’yicha shug’ullanuvchi firmalar 15 yil muddatga ssudalar olishadi. 4. Maxsus dasturlar doirasidagi subsidiyalar. a) Atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog’liq davlat subsidiyalari. b) Yangi mutaxassislarni tayyorlash uchun subsidiyalar. Har bir o’rganuvchi uchun subsidiyaning maksimal o’lchovi — 30000 marka. 5. Kreditni kafolatlash. Davlat kichik va o’rta firmalar tomonidan olinadigan kreditlarni kafolatlaydi. Ammo shuni aytish kerakki, 1990 yilda davlat subsidiya-laridan har 12 firmaning bittasi foydalanadi. Ko’pchilik firmalar o’zlarining 90% iste’mollarini shaxsiy 46
mablag’lar hisobiga qondiradilar, qolganlari esa bank kreditlari hisobiga o’z ehtiyojlarini ta’minlaydilar. 6. Soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish Germaniyada 1984 yil 1-yanvardagi maxsus qonunga asosan («Soliqqa tortishdan ozod qilish to’g’risida) sarmoyasi 12 ming markagacha bo’lgan kichik va o’rta firmalar «sanoat solig’i»dan ozod qilinadi. Kichik korxonalar faoliyatini boshqarib turish va ularga ta’sir qi-lishbo’yicha Yaponiyada yuksak tajribalar yig’ilgan. Yaponiyada kichik biznesni tasniflashda ikkita mezondan foydalaniladi: nizom sarmoyasi va bandlar soni. Masalan, qayta ishlash va tog’-kon sanoatida nizom sarmoyasi 100 mln. iena, ishchilar soni 300 gacha bo’lgan,ulgurji savdoda mos ravishda 30 mln. iena va 100 kishigacha, chakana savdo va xizmatlar sohasida 10 mln. iena va 50 kishigacha ishchisi bo’lgan sub’ektlar kichik hisoblanadi. Ammo, ishchilar soni ko’rsatkichi bilan birga har bir tarmoqning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ko’rsatkichlar ham ishlatilishi mum- kin. Chakana savdoda 5 kishigacha, qayta ishlash va tog’-kon sanoatida 20 ki- shigacha ishchisi bo’lgan sub’ektlar «partsellyar» (juda mayda) korxonalar deyiladi. 25 1949 yilda Yaponiyada «Milliy moliya korporatsiyasi» (MMK ta’sis tashkil etildi. Uning asosiy majburiyatlari moliyaviy muassasa-lardan mablag’lar olishda qiynalayotgan aholining keng qatlamiga kredit berish. Qoidaga ko’ra MMK shaxsiy iste’mol uchun emas, balki ishlab chiqarish faoliyati uchun kredit ajratadi. Buyuk Britaniyada kichik korxonalarda bandlar uchun eng yuqori chegara 24 kishini, o’rta korxonalar uchun esa 200 kishini tashkil etadi. 26 Sharqiy Evropa mamlakatlarida kichik va o’rta korxona faoliyati uchun sharoitlar yaratish uch jabhada ifodalanadi: 1. Kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish va rivojlantirish bilan shug’ullanuvchi maxsus organning mavjudligi (Bolgariyada — Bolgariya "industrial xo’jalik assotsiatsiyasi va xo’jalik tashabbuslari banki);
25 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 26 Qaralsin:O’shajoyda 47
2. Kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish asosan, xududiy boshqa-rish organlari tashabbusi bo’yicha o’z faoliyatlari sohasida amalga oshiriladi (Vengriyada, Polshada); 3. Bolgariyada kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish va faoliyat ko’rsatish masalalari bilan Bolgariya Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigan tekshiruvchi texnik iqtisodiy kengash shug’ullanadi. Kengash tarkibiga barcha markaziy davlat va xo’jalik organlari vakillari kiradi. Kengash arizalar bo’yicha konkurs o’tkazadi. Samarali ishlayotgan korxonalarga har yili bank kreditlari beriladi. Kichik biznes, xususiy tadbirkorlikni taraqqiy qilishi raqobat muhitida «yashab qolish» muammosi bilan bog’liqdir. O’tish davridagi bozor iqtisodiyoti zaif korxonalar bozordan chiqib ketishi va ular o’rniga kuchli, sifat jihatidan yaxshiroq tuzilmalarning paydo bo’lishidir. 27 Kichik biznesni hayotiy sikli rivojlanish bosqichlarining almashinuvida va hatto uning bankrot bo’lishida axborot asimmetriyasining ham roli kattadir. Chunki bozor, resurslar, moliyaviy holat va boshqalar haqidagi axborotlar-ning ishlab chiqish va xaridor, sotuvchi va xaridor, qarz oluvchi va beruvchi o’rtasidagi notekis taqsimlanishi u yoki bu tomonning kasod bo’lishiga, biznesini «o’lishi»ga olib keladi. 28
Bizning fikrimizcha, kichik biznesning rivojlanish jarayoni bevosita u yoki bu mamlakatda amal qilayotgan iqtisodiy mexanizmlar va tarmoq xususiyatlari bilan bog’liq. Shu sababdan ham, biz rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning raqam ko’rsatkichlari va kichik biznes rivojlanish tajri-basini O’zbekistondagi amaliyot bilan taqqoslaganda, albatta institutsional va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlanish darajasi, milliy iqti-sodiyotining tarmoq tuzilishi va boshqa ijtimoiy madaniy xususiyatlarini e’tiborga olish zarur deb o’ylaymiz. Masalan, AQSh iqtisodiyotida quyidagi ko’rsatkichlardan foydalangan holda tarmoqlar tasniflanadi: bandlik, xususiy korxonalar soni, ularning milliy daromaddagi ulushi 29
27 Г. Шарифжонова. Янги бизнесни кредитлашда таваккалчилик .\\Бозор , пул ва кредит.2000, № 6, 8-бет 28 О. Намозов. Молиявий асимметриянинг œтиш иктисодиётига таъсири.\\ Бозор, пул ва кредит.2000 й. № 10,5- 6 бетлар 29 А.Б.Крутик, М.А.Горенбургов. Малое предпринимательство и бизнес-коммуникации. 1998 г. Стр. 27 48
Kichik va o’rta korxonalarni ishlab chiqarish tuzilmalariga qo’shili-shiga milliy xususiyatlar ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. G’arbiy Evropa manbalarida bunday qo’shilishlarning bir qancha
turlari ajratib
ko’rsati-ladi. 30 Germaniyada 2 mln.kichikkorxonavao’rtafirmalarYaMMning 50 % iniishlabchiqaradiva 66% bandliknita’minlaydi. Italiyadakichikvao’rtakorxonalarsoniEI (EvropaIttifoqi) davlatlariningko’pchiligidananchayuqoribo’lib, ularmamlakatiqtisodiyotinegizinitashkiletadi. EImamlakatlaridaumumiyolgandakichikbiznesningYaIMdagiulushi 67% danoshadi.Yaponiyada jami band aholining deyarli 80% i, EI mamla-katlarida 70% i ushbu sektorda band. 1961-2001 yillar davomida AQSh da kichik biznesning mamlakat YaIM dagi ulushi 10% dan 52% gacha o’sdi. Frantsiyada kichik firmalarga ishchilar soni 10-50 kishigacha bo’lgan, o’rta firmalarga esa 50-500 ishchisi bo’lgan korxonalar tegishli bo’ladi. 31
rivojlanganlik darajasini ko’rib o’tamiz (1.3.1-jadvalga qarang). 1.3.1-jadval Ba’zi mamlakatlarda kichik va o’rta biznesni rivojlanish darajasi 32 Mamlakatlar KO’Klar soni (ming birlik da) har 1000 ki- shiga to’g’ri keluvchi KO’Klar soni KO’Klarda bandlarning umumiy bandlar sonidagi ulushi, % da KO’Klarning YaIM dagi ulushi, % da Buyuk Britaniya 2930 46
49 50-53
Germaniya 2290
37 46
50-54 Italiya
3920 68
73 57-60
Frantsiya 1980
35 54
55-62
30 Qarang: o’shajoyda: Стр. 26. 31 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 32 А.Блинов. Условия регулирования малого бизнеса. \\Российский экономический журнал. № 7 , 1998 г. 49
YeI mamlakatlari 15770 45
72 63-67
AQSh 19300
74 54
50-52 Yaponiya 6450 50
78 52-55
O’zbekiston 384
13,4 69,3
42,1 33
1.3.1 - jadvaldan ko’rinadiki, eng ko’p kichik biznes sub’ektlari soni bo’yicha AQSh (19 mln. 300 ming) va YeI mamlakatlari (15 mln. 770 ming), har 1000 kishiga to’g’ri keluvchi kichik biznes sub’ektlar soni bo’yicha AQSh (74 ta), Italiya (68 ta), Yaponiya (50 ta), bandlikdagi ulushi bo’yicha Yaponiya (78%), EI mamlakatlari (72%), Italiya (73%) etakchilik qiladi. Ma’lumki, keyingi yillarda ham ilmiy, ham maxsus, ommabop nashrlarda, mutaxassislar, ishbilarmon kishilar o’rtasida kichik biznes va tadbirkorlik atamasining «kichik va o’rta biznes», «kichik va o’rta korxo-nalar», «kichik biznes sub’ektlari», «kichik biznes tadbirkorlari», «Kichik biznes iqtisodiyot sektori sifatida», «tadbirkorlik va kichik biznes» kabi talqinlari uchraydi. Tushunchani noto’g’ri ishlatish esa, noto’g’ri natijalarga olib kelishi mumkin. Aytish kerakki, yuqorida sanab o’tilgan atamalar jumladan, “xo’jalik yuritishning kichik shakllari” 34 kabi kam ishlatiladigan atamalar nafaqat o’zbek tili nuqtai nazaridan noo’rin ishlatiladi, balki ingliz tilida mukammal analoglariga ega: “Small business”,” Small businesses”, “Small and medium enterprises (SME)”, “Small business sector”, “Small business-owners”, “enterepeurship and small business”. Shu bilan birga ba’zida ehtiyotsizlik tufayli mutaxassislarning professional leksikasida «kichik tadbirkor» yoki «iqtisodiyotning kichik sektori» kabi neologizmlar mustahkam o’rnashmoqda. Ba’zan ular dissertatsiya va ilmiy maqolalarning, davlat ahamiyatiga molik me’yoriy-huquqiy xujjatlarning varaqlarida ham uchrab turadi. Bizning fikrimizcha, rasmiy xujjatlarda ko’p ishlatiladigan kichik tadbirkorlik atamasi o’z ishlatilishiga nisbatan adekvat emas.Birinchidan, ixtiyoriy tadbirkorlik o’z mazmuniga ko’ra haddan ziyod ko’p qirrali va integral bo’lib, o’zining har xil
33 2006yilma`lumotlariasosidamualliftomonidan ishlanma. 34 Ичитовкин Б.М. Малые формы хозяйствования. Москва. Экономика., 1991г. стр.47. 50
namoyon bo’lishiga ko’ra san’atdan, fandan, sportdan, o’yindan, harbiy strategiyadan tubdan farq qiladi. Yana shuni aytish kerakki, katta san’at va oddiygina «san’at» mavjud, ammo «kichik san’at» yo’q, yoki u endi san’at emas, balki yomon badiiy ijodkorlikdir. «Katta sport» va oddiygina «sport» atamasi bor, ammo «kichik sport» yo’q yoki u endi sport emas, balki jismoniy tarbiyadir. Mos ravishda bizning fikrimizcha, «kichik tadbirkorlik», «kichik tadbirkorlar» tushunchasi ham xuddi shunday. Vaholanki, «tadbirkorlik» va «kichik biznes» tushunchalari o’zaro aloqador bo’lsa ham, ular ekvivalent emas. Bunda kichik biznes egasi, kichik firmaning ta’sischisi bo’lgan mulkdor, o’z ishini boshqarar ekan - u har doim tadbirkor hisoblanadi, ammo har kanday tadbirkorlik kichik biznes emas.Ikkinchidan, halqaro ishbilarmonlik atamashunosligi nuqtai nazaridan ham, «kichik tadbirkorlik» tushunchasi hech kanday analogiga ega emas, hamda fikrimizcha «Small business” atamasining tilimizga tarjima qilingan variantidir. Xuddi shunday «iqtisodiyotning kichik sektori» atamasi ham taajjubli, chunki «qaysi ma’noda kichik sektor?» degan tabiiy savol tug’iladi. Keyingi 10-15 yilliklarda kichik va o’rta korxonalar tadbirkorlar, olimlar, iqtisodchilar, siyosatchilarni diqqat e’tiborini tobora ko’prok tortmoqda. Ammo, hozirgacha umumqabul qilingan o’zimizda va xorijda uni-versal ravishda ishlatiladigan atama paydo bo’lgani yo’q. Xorijlik 35 va MDX
36 olimlarining yagona, umumlashtirilgan ta’rif ishlab chiqishga qaratilgan alohida urinishlari ham natija bermayapti. Aytish kerakki, ba’zi sohalarda juda qat’iy ta’rif, ba’zi masalalarda kelishilgan formal ta’rif ham ishlatish mumkin.
Korxona ko’lamini qanday o’lchash kerak? O’lchash uchun qaysi mezon tanlanishiga ko’ra, bir korxonaning o’zi bir vaqtda ham yirik, ham o’rta yoki kichik korxona bo’lishi mumkin. Masalan, katta oborotli, o’rtacha operatsiyalar ko’lamiga va kichik sondagi ishchilarga ega bo’lgan reklama kompaniyasi. Ya’ni bir tarmoq yoki bozor segmenti uchun «o’rtacha» hisob-langan korxona, boshqasi uchun
35 Brooksbank R. Defining the Small Business: A New Classification of Campany Size/ - Entrepreneurship and Regional Devolopment? 1991, №, p.17-13 36 Малый бизнес России. Проблемы и перспективы. Аналитичский доклад. РАРМП. М.1996: мониторинг предпринимательства. Малый бизнес России: Адаптация к переходным условиям. – Предпринимательства в России. 1995 №1,2. 51
“mayda” yoki “yirik” hisoblanishi mumkin. Masalan, musiqa sohasi, biznes-ta’lim va sanoatdagi, qurilishdagi firmalar oborotlarini taqqoslaymiz, yoki O’zbekiston va Germaniya uchun yoki Gonkong uchun «operatsiyalar ko’lamini» taqqoslaymiz.
Korxonalarni o’lchamlari bo’yicha ajratuvchi chiziq qayerdan o’tadi? O’lcham nima? va uni qanday o’lchash mumkin? degan savollar echilgandan keyin ham, kichik, o’rta va yirik firmalarni ajratib turuvchi chiziqlar qaerdan o’tadi degan savol ko’nadalang turadi. K.Grey va J.Stenuort ushbu masala bo’yicha quyidagi xulosaga kelishadi: “hamma masalalar uchun kichik korxonalarning har kanday universal tarifi ham etarli bo’lmaydi”. Oyna yuvuvchi, ikki ishchisi bor mustaqil do’kon, 300 ga eri bo’lgan, beshta yollanma ishchisi, traktori va boshqa texnologiyalari bo’lgan fermer, 50 ishchisi bo’lgan tikuvchilik fabrikasi – bularning hammasi transmilliy korporatsiyalarnikidan farqli bo’lgan umumiy muammolar bilan to’qnash kelishadi. 37
ajratuvchi universal ta’rif o’rniga kichik va yirik korxonalarni imkon qadar umumlashtirgan ma’qulroq. Kichik va o’rta korxonalarni aniqlashda miqdoriy, sifatiy va aralash yondashuvlarni ajratish mumkin. Miqdoriy yondashuvga asoslangan kichik va o’rta korxonalarni aniqlash usullarida asosan tahlil uchun oson bo’lgan mezonlar ishlatiladi: bandlar soni, sotuvlar hajmi, aktivlarning balans qiymati (1.3.2-jadvalga qarang).
Kichik
50 dan kam 4 dan kam 2 dan kam O’rta
50-250 16 dan kam 8 dan kam
37 Stanwors J, Gray C. Bolton. 20 Years On: The small Firm in 1990 s. 38 PROMEESE Profiles of Management Excellence in European Small Enterprises. 52
Yana shuni ta’kidlash kerakki, u yoki bu tadqiqotchilar, siyosatchilarning kichik yoki o’rta biznesni har xil sub’ektiv yoki ob’ektiv tushunishlari ham chegaralarni aniqlashni murakablashtiradi.Aynan bir mamlakat darajasida ham yagona mezonlar bo’lmasligi mumkin (1.3.3-jadval).
1.3.3-jadval. O’rta korxonani miqdoriy aniqlash variantlari(Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlar) 39 Tadqiqot turi Aktivlarning balans qiyma- ti, mln.f.st. Sotuvlar hajmi mln.f.st. Bandlar soni, kishi Buxgalteriya hisobi maqsadlarida firma o’lchamlarini aniqlash 1,4-5,75 1,4-5,75 50-250
O’rta biznes (O’B) da rejalashtirish - 10-33,3 - O’rta biznesda strategiya - -
O’Bda korporativ rejalashtirish - 9-160 1800-4999 O’Bda eksport marketingi strategiyalari - -
AQSh da kompaniyalarni muvaffa- qiyatli o’sish omillari - 16-666
- Buyuk Britaniyada elektronika sanoati- da kompaniyalarni muvaffaqiyatli o’sish omillari - 10-120
- Gretsiya sanoatida innovatsiyalar - -
O’Bda marketing tadqiqotlari - - 100-500 O’B da texnologiyalarni rivojlantirish - 13-66 -
39 Brooksbank N, R.Defining the Small Business? A New Classification of Company Size.1991, r 32.
53
strategiyalari Sifatiy yondashuvning yana bir ko’rinishi X. Velu tomonidan tashkilot rivojlanish jarayonlari bo’yicha 4 ko’rsatkichga asoslangan (maqsadlar, menejment, mahsulot, xarajatlar) ishlab chiqilgan usul bo’lib, u kichik korxonalardan to yirik korxonalarga xos bo’lgan xususiyatlarni tartibga solib chiqadi. Ko’pchilik muammolarda KB rivojlanishi dinamikasiva holati to’g’risidagi statistik ma’lumotlar etishmasligi sababli mavjud holatni baholab bo’lmaydi. Jumladan, KB to’g’risidagi axborotni Qozog’istonda adliya vazirligi va Soliq Qo’mitasidan olish mumkin, ammo faoliyat ko’rsatayotgan KB sub’ektlarining aniq soni ma’lum emas. 40 Ko’pchilik ro’yxatdan o’tgan KB sub’ektlari o’z egalarining ikkinchi yoki uchinchi ish joyi bo’lib ular hech qanday maosh olmaydi, qo’shimcha ish o’rni ham yaratmaydi va atigi yiliga «kichkina» 2-3 ta operatsiyalar o’tkazishadi xolos. Fikrimizcha, iqtisodiyoti o’tish davrida bo’lgan, ko’pchilik mamlakat-larda KB sektori rivoji uchun quyidagi to’siqlar halaqit qiladi: KB sub’ektlari ichidagi to’siqlar: mablag’lar etishmasligi; zamonaviy menejment, moliyaviy va marketing tahlili tamoyillarini o’z ichiga oluvchi biznes yuritish usullarini tushunishning cheklanganligi; ijodiy va innovatsion yondashuv bilan tavakkallik qilmaslik; o’z mamlakati va xorijda sherik topish bo’yicha tajriba va bilimlarning etishmasligi; menejerlarning tavakkalchilikka kam moyilligi;
rag’batlarining, kreditlashning adekvat manbalarining etishmas-ligi; kreditlashning noqulay shartlari (yuqori foiz stavkalari, qayta-rishning qisqa muddatlari); tijorat banklarida mayda sub’ektlarga nis-batan qiziqishning yo’qligi; qonuniy va iqtisodiy tizimning beqarorligi.
konvertatsiyasi yo’qligi; etarlicha rivojlangan mustaqil raqobatdosh bozor va bozor
40 Войцех Хюбнер. Сектор малых и средних предприятий в Казахстане, Кыргызстане и Узбекистане: ожидания, действительность и потенциал. Центральная Азия 2010. – Перспективы человеческого развития. Стр. 137. 54
mahsulotlarini shakllanmaganligi; moliyaviy va sug’urta tizimi infratuzilmasining rivojlanmaganligi; ko’rgazma, yarmarka yoki investitsion forumlarda etarlicha qatnashmaslik; mamlakat ichida va tashqi dunyo bilan bog’lanishda arzon samarali aloqa vositalarining etishmasligi; korruptsiya va xufyona iqtisodiyot mavqeining balandligi. Bilvosita to’siqlar: axborot bilan ta’minlash, o’qitish va maslahat berish bo’yicha ixtisoslashgan xizmatlarning kamligi va mavjudlarining ham qimmatligi; KB ni qo’llab-quvvatlash bo’yicha har xil vazifalarni amalga oshirishda faoliyat sohalarida noaniqlik mavjudligi; mamlakatlararo foydani harakatlantirish, tasarruf etish bo’yicha xalqaro darajadagi unifikatsiyalashgan me’yoriy bazaning yo’qligi.
|
