Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti n
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mikrokredit va mikrolizing xizmatlari ko’rsatish asoslari
- Mikrokreditni rasmiylashtirish tartibi
- Mikrokreditlarning berilishi va qaytarilishi
- Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligini hisoblash usuli
- Kreditga layoqatlilik ko’rsatgichlarining hisob-kitobi
|
2-BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari 2.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank kreditlarini ajratish tartibi Ma’lumki, hukumatimiz tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy-iqtisodiy qo’llab-quvvatlashning bosh dastagi hisoblanmish kredit berish tizimi hozirgi kunda mamlakatimiz moliyaviy institutlarining asosiy xizmat turlaridan biriga aylanib bormoqda. Uning iqtisodiyotdagi, shu jumladan, KBXT sohasini rivojlantirishdagi ahamiyatini yoritib berishdan oldin, ,,Kredit” tushunchasiga iqtisodiy termin sifatida qarab, nazariy jihatdan ta’rif berishga harakat qilaman.
boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan munosabatlar yig’indisi tushuniladi[14]. Krеdit takror ishlab chiqarish jarayonini tеzlashtiradi va ijtimoiy ishlab chiqarishning uzluksizligini ta'minlaydi. Korxonalarga bеriladigan krеdit ularning vaqtinchalik moliyaviy rеsurslarga bo’lgan ehtiyojini qondiradi va korxona ishlab chiqarish faoliyatining muntazam davom etishiga imkon yaratadi. Krеditning hozirgi sharoitdagi mavqеini oshirish uchun banklar krеdit rеsurslaridan foydalanish samaradorligini ta'minlashlari, likvidlik qobiliyatiga ega bo’lmagan zaxiralar va xarajatlarga krеdit bеrmasliklari, krеditning muomala xarajatlarini iqtisod qilishda kеng qo’llashni hisobga olishlari zarur.
56
qiluvchi va amalga oshiruvchi krеdit institutlar yig’indisiga aytiladi. Krеdit tizimi orqali yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo’sh mablag’lari yig’iladi va korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga vaqtincha foydalanish uchun bеriladi. Krеdit tizimi bir nеcha bo’g’inlardan iborat. Mablag’larning jalb qilinishi va taqsimlanishiga qarab kredit tizimi bo’g’inlari o’z xususiyatlariga ega bo’ladi. Jahon amaliyotida krеdit tizimi o’zining tashkil qilinish shakliga qarab quyidagi bo’g’inlarga bo’linadi: - Markaziy bank; - tijorat banklar; - maxsus-krеdit institutlar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog’onali krеdit bank tizimi ko’p mamlakatlar iqtisodiyotining asosi bo’lib xizmat qiladi. Bu Markaziy bank hamda bank institutlari va nobank krеdit muassasalaridir.
- tijorat banklar; - invеstitsiya banklari; - jamg’armalar jalb qiluvchi banklar (O’zbеkistonda ,,Xalq banki“); - ipotеka banki; - savdo banklari; - tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha banklar; - tarmoqlar bo’yicha ixtisoslashgan banklar va boshqalar. Nobank krеdit tashkilotlarga: - invеstitsiya kompaniyalari; - sug’urta kompaniyalari; - nafaqa va boshqa fondlar kiradi.
Ushbu institutlarning kredit bilan bog’liq faoliyati alohida moliyaviy mexanizmga asoslanadi, shunga muvofiq, kredit mexanizmi hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida quyidagicha tus olmoqda. 57
(2.1.1-chizma):
2.1.1-chizma. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit mexanizmi 41
Ushbu mexanizmga asoslangan kredit tizimida asosiy o’rinni bank institutlari, bank institutlari tarkibida esa salmoqli o’rinni tijorat banklari egallaydi. Tijorat banklari krеdit tizimining boshqa bo’g’inlariga nisbatan ko’proq bo’sh rеsurslarni jalb qiladi va ko’p miqdorda mijozlarga krеditlar bеradi. Mamlakatimiz rahbari I. Karimov aholining faol qismi o’z biznesini tashkil etishi va samarali yuritishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ayniqsa qishloq joylarida
41
rasmiy veb-sayti KREDIT MEXANIZMI Jalb qilingan mablag’lar Banklararo kreditlar Bank kapitali
Garov, kafolat, kafillik asosida kreditlash Kredit klassifikatsiyasi Kreditga layoqatlilik
Kredit shartnomasi 58
aholi bandligini oshirishga ko’maklashuvchi kichik va mikrobiznes subyektlari faoliyatini rivojlantirish maqsadida tijorat banklari oldiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini imtiyozli foiz stavkasi va imtiyozli muddatlarda kreditlashni ustuvor vazifa qilib belgiladi. Respublikamizda ushbu ustuvor vazifalarni bajarish uchun, umuman olganda, tijorat banklarining moliyaviy va mikromoliyaviy xizmatlarini yanada rivojlantirish uchun quyidagi asosiy yo’nalishlar doirasida iqtisodiy faoliyat olib borish maqsadga muvofiqdir: moliyaviy hamda mikromoliyaviy xizmatlarga muhtoj aholi to’liq qamrab olinishi ta’minlangan holda mamlakatning barcha mintaqalarida kredit va mikrokredit berish tarmoqlarini kengaytirish uchun iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar yaratish; me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish hamda kredit va mikrokreditlar resursiga ega bo’lgan banklar tizimining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi, ular faoliyatini tartibga soluvchi samarali mexanizmni tashkil etish; moliyalashtirishning tijorat manbalari, xususan, xalqaro moliya institutlari, tijorat banklari va davlat maqsadli jamg’armalarining kredit liniyalari hisobiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining iqtisodiy faoliyatini maqsadli va uzluksiz tarzda olib borishlari uchun moliyaviy jihatdan rag’batlantirish; mikromoliyalashtirish xizmatlarini kengaytirish, xususan, mikrolizing xizmatlarini rivojlantirish; kredit va mikrokredit tizimlarining professional xizmatlarga va zarur kredit axborotlariga kirib borishini ta’minlovchi yordamchi xizmatlarni va infratuzilmani rivojlantirish; bank likvidligi bo’yicha normativlarni takomillashtirish, xususan, bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasining yangi tavsiyalarini joriy etish; 59
jahonning eng barqaror banklari tajribasini inobatga olgan holda ishlab chiqarilgan zamonaviy uslubiyatlar asosida banklar mijozlarining kreditga layoqatliligini skoring-tahlil qilish tadbirlarini davom ettirish; bank faoliyatida kamchiliklarga yo’l qo’yilgani uchun uning kengashi a’zolariga ta’sir choralarini belgilash vakolatini beruvchi qonunchilik talablarini qabul qilish bilan bog’liq ishlarni davom ettirish. Mamlakat iqtisodiyoti va uning yetakchi tarmoqlarini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash uchun ham tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishda tijorat banklarining kreditlash jarayonlarini takomillashtirish uning iqtisodiy barqarorligi, ayniqsa, xavfsizligini ta’minlash, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini bartaraf etishda va yangi salbiy moliyaviy tebranishlar oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklari barqarorligi, likvidligi va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash esa banklarning real iqtisodiyotni kreditlash bilan bog’liq kredit portfelini to’g’ri shakllantirish va risklar oshishini kamaytirish, ularni samarali boshqarish bilan amalga oshiriladi. Bankning hududiy filiallari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatish to’g’risida Nizomga muofiq O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”, “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” va “Mikromoliyalash to’g’risida”gi Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24-avgustdagi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354-sonli hamda 2012 yil 18-iyuldagi “Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4455- sonli Farmonlari, 2009 yil 30-martdagi “Agrobank” aktsiyadorlik tijorat bankini tashkil etish to’g’risida”gi 1084-sonli hamda Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 31-martdagi “Agrobank” aktsiyadorlik tijorat banki faoliyatini tashkil etish chora- tadbirlari to’g’risida”gi 89-sonli Qarorlari, Markaziy bankning kreditlashga oid me’yoriy hujjatlari, bankning Ustavi hamda ichki me’yoriy hujjatlari talablari asosida ishlab chiqilgan.
60
Mikromoliyaviy xizmatlar O’zbekiston Respublikasining rezidentlari bo’lgan hamda faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklariga hamda kichik biznesning boshqa sub’ektlariga ko’rsatiladi. Mikromoliyaviy xizmatlar mikrokreditlar ajratish va mikrolizing xizmatini ko’rsatish orqali amalga oshiriladi.
Mikrokredit – bu o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklariga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng kam ish haqining 500 (besh yuz) baravari miqdoridan oshmaydigan, o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda amalga oshiruvchi dehqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklari hamda kichik biznesning boshqa sub’ektlariga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng kam ish haqining 1000 (ming) baravari miqdoridan oshmaydigan summada qaytarishlik, to’lovlilik, ta’minlanganlik, muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari asosida mazkur Nizomda belgilangan tartibda beriladigan kreditdir. Yosh oilalarga mikrokredit ajratishda mazkur Nizom tatbiq etiladigan yosh oila toifasiga har biri o’ttiz yoshdan oshmagan, birinchi marta rasmiy nikohdan o’tgan yoshlar kiradi. Mikrolizing – bank filiallari tomonidan lizing oluvchining topshirig’iga binoan uchinchi tarafdan mol-mulk olish hamda uni egalik qilish va foydalanish uchun lizing oluvchiga shartnomada belgilangan shartlar asosida haq evaziga berishni nazarda tutuvchi hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lizing to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq eng kam ish haqining 2000 (ikki) ming baravari miqdoridan oshmaydigan summada ko’rsatiladigan xizmatdir. Mikrokreditlar qarz oluvchilarga quyidagi maqsadlarga beriladi: a)mini uskunalarni xarid qilish; b)o’z ishlab chiqarishini rivojlantirish va kengaytirish, shu jumladan urug’lik, chorva mollari, parranda, em-xashak hamda omuxta em, veterinariya preparatlari, o’simliklarni himoyalash kimyoviy vositalari, ma’danli o’g’itlar sotib olish; 61
v)xom ashyo va materiallarga dastlabki ishlov berish; g)mehnat vositalari, xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, furnitura sotib olish; d)xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’at buyumlarini ishlab chiqarish; e)hunarmandchilikni rivojlantirish, kasanachilik mehnatini tashkil etish; yo)servis xizmatlarini va aholiga maishiy xizmat ko’rsatishni rivojlantirish; j)sogliqni saqlash xizmatini rivojlantirish; z)sayyohlik industriyasini rivojlantirish; i)kichikhajmli ishlab chiqarishlarni tashkil etish; y)O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilik hujjatlari bilan taqiqlanmagan, xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish (ishlarni bajarish) sohasi bilan bog’liq tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari. Mikrokreditlar quyidagi maqsadlarga berilishi mumkin emas: a)ilgari olingan kreditlar yoki har qanday boshqa qarzlarni so’ndirish; b)tamakichilik va alkogolli ichimliklarni ishlab chiqarish; v)savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirish; g)ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilmaydigan shaxsiy mol-mulkni xarid qilish.
Mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkasining miqdori qarz oluvchi bilan bank o’rtasida kredit shartnomasiga asosan o’zaro kelishuv bo’yicha belgilanadi. Yosh oilalar, oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik, kasb hunar kolleji bitiruvchilari va
boshlang’ich sarmoyani shakllantirishga berilayotgan mikrokreditning yillik foiz stavkasi Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash stavkasidan kelib chiqib belgilanadi. Mikrokreditni rasmiylashtirish tartibi O’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklari mikrokredit olish uchun bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadilar: a)so’ralayotgan kredit summasi, foizi, foydalanish muddati, kredit ta’minoti ko’rsatilgan holda kredit buyurtmanomasi; 62
b)olinayotgan kreditdan foydalanish maqsadlari albatta ko’rsatiladigan biznes- reja; v)kredit ta’minoti. Bundan tashqari, yakka tartibdagi tadbirkor yoki dehqon xo’jaligining rahbari pasportini shaxsan ko’rsatadi, uning ko’chirma nusxasi kredit yig’majildiga tikib qo’yiladi. Fermer xo’jaliklari va o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub’ektlari mikrokredit olish uchun bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadilar: a)so’ralayotgan kredit summasi, foizi, foydalanish muddati, kredit ta’minoti ko’rsatilgan holda kredit buyurtmanomasi; b)olinayotgan kreditdan foydalanish maqsadlari albatta ko’rsatiladigan biznes- reja;
v)Davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) organi tasdiqlagan, oxirgi hisobot davri uchun buxgalteriya balansi (1-sonli shakl), debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida ma’lumotnoma (2a-sonli shakl), shuningdek 90 kundan ziyod qarzga doir solishtirish dalolatnomalari, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-sonli shakl) (dehqon xo’jaliklaridan tashqari); g)kredit ta’minoti. Olingan kreditni qaytarilmaslik xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tez va erkin sotilish talablariga javob beradigan ta’minotga ega bo’lishi kerak. Qarz oluvchi bankka ta’minotning quyidagi turlaridan birini taqdim etish huquqiga ega: a)mol-mulk yoki qimmatli qog’ozlar garovi; b)bank yoki sug’urta tashkilotining kafolati; v)uchinchi shaxslar kafilligi; g)qarz oluvchining kreditni so’ndirmasligi xavfi sug’urtalangani to’g’risida sug’urta kompaniyasining sug’urta polisi. d)bir million so’mgacha bo’lgan miqdorda ajratiladigan mikrokreditlarga jismoniy shaxslarning kafilligi. Bunda faqat byudjet tashkilotlarida kamida uch yil 63
muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan xodimlarning kafilligi qabul qilinadi. Yosh oilalar kredit buyurtmasida nikoh qayd etilgan sanani ko’rsatadilar va nikoh guvohnomasining nusxasini kredit buyurtmasiga ilova qiladilar. Taqdim etilgan kredit ta’minot turi amaldagi qonunchilik asosida o’rganib chiqilib, ta’minotga qabul qilinadi. Kredit ta’minoti amaldagi qonunchilik va Agrobank ichki me’yoriy hujjatlari talablariga javob bermasa bank filiali ta’minot turini qabul qilish huquqiga ega emas. Nizomda ko`rsatilgan hujjatlar ilova qilingan holda bankka kredit buyurtmanomasi (ariza) taqdim etilgandan so’ng, bank 3 ish kuni ichida mijozga mikrokredit ajratish to’g’risida yoki mikrokredit ajratishni asoslantirilgan holda rad etish haqida qaror qabul qilishi shart.
Kreditlar naqd pulsiz shaklda ajratilib talab qilib olinguncha depozit hisobvarag’i joylashgan hudud bo’yicha amalga oshiriladi. Mikrokreditning muddati kreditlanayotgan loyihaning o’zini
qoplash davriyligiga bog’liqdir, xususan kichik biznes sub’ektlariga aylanma mablag’larni to’ldirish (xom ashyo sotib olish) uchun kreditlar 12 oy muddatga beriladi; kichik biznes sub’ektlariga beriladigan kreditlarni so’ndirishning eng katta muddati, uni uzaytirishni hisobga olingan holda 3 yildan oshishi mumkin emas, kutilmagan (fors-major) holatlar bundan mustasno. Oldingi olingan kreditdan qarzdorligi mavjud bo’lgan mijozlarga yangi kredit ajratilishiga yo’l qo’yilmaydi. it hisobidan naqd pul berilishiga yo’l qo’yilmaydi. Kredit xodimining farmoyishiga binoan alohida ssuda hisobvaraqlari bo’yicha berilgan ssudalar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular to’liq so’ndirilishiga qadar, kreditlash muddatlariga bog’liq holda, 91901-''Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlari bo’yicha majburiyatlari", 91905-"'Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo’yicha majburiyatlari” kutilmagan holatlar hisobvaraqlarida to’liq so’ndirishga qadar hisobga olinadi.
64
Fermerlarga va kichik biznesning boshqa sub’ektlariga berilgan mikrokreditlar kreditlash muddatiga bog’liq holda 13101-''Xususiy korxonalar, xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga berilgan qisqa muddatli kreditlar" va 15501-"Xususiy korxonalar, xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga berilgan uzoq muddatli kreditlar" balans hisobvarag’ida hisobga olinadi. Kredit xodimining farmoyishiga binoan alohida ssuda hisobvaraqlari bo’yicha berilgan ssudalar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular kreditlash muddatlariga bog’liq holda 91901-''Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlari bo’yicha majburiyatlari", 91903-'Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo’yicha majburiyatlari" kutilmagan holatlar hisobvaraqlarida to’liq so’ndirishga qadar hisobga olinadi.So’ndirish muddatlari grafik ko’rinishida taqdim etilishi mumkin, grafikda uni pul oqimlarining kelib tushish istiqboliga bog’liq holda bir necha bosqichlar bilan so’ndirish ko’zda tutiladi. So’ndirish muddati kelgan va qarz oluvchida pul mablag’lari bo’lmagan taqdirda kredit muddati o’tgan ssudalar hisobvarag’i orqali undiriladi, unga doir muddatli majburiyatlar esa 2-sonli kartotekaga joylashtiriladi hamda taqvimiy navbat tartibida so’ndirilishi kerak. Bunda foizlar kredit qarzidan oldin so’ndiriladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligini hisoblash usuli Kreditga layoqatlilik – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holatini baholash, ularning kreditni o’z vaqtida va to’liq qaytarish qobiliyatidir.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligi bir qator ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Ko’rsatkichlar miqdori cheklanmaydi va xizmat ko’rsatilayotgan mijozlar faoliyatining o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda har bir tijorat banki tomonidan mustaqil tarzda belgilanadi.
Mazkur medodika kreditga layoqatlilikning zaruriy shartli ko’rsatkichlari ko’rib chiqiladi: qoplash, likvidlilik va xususiy mablag’lar bilan ta’minlanganlik koeffitsientlari (avtonomiya koeffitsienti), moliyaviy leveraj (majburiyatlarning umumiy xususiy kapitalga nisbati), sof foyda, aktivlar va kapitalning rentabillik
65
koeffitsientlari (ROA va ROE), shuningdek, aylanma mablag’larning mavjudligi (XAMM).
Kreditga layoqatlikni baholash xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning foyda va zararlar to’g’risida hisoboti hamda balansining tahlili asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari zarur hollarda kreditga layoqatlilikni baholashda iqtisodchi statistlarning ma’lumotlari, bankning o’zining statistika va tahliliy materiallari hamda boshqa axborot manbalaridan foydalaniladi.
Kreditga layoqatlilikning asosiy ko’rsatgichlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Qoplanish koeffitsienti –QP;
2. Likvidlilik koeffitsienti – KL; 3. O’z manbalari bilan ta’minlanganligi (avtonomiya koeffitsienti - KA) Kreditga layoqatlilik ko’rsatgichlarining hisob-kitobi Balansni qoplash koeffitsienti joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga Nisbati sifatida hisoblab chiqiladi:
KP = Kr.O
Bu erda, KP – qoplanish koeffitsienti;
LS- qisqa muddatli toifadagi likvid mablag’lar;
Kr.O- qisqa muddatli majburiyatlar, ya’ni
Download 0.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|