Қурилиш кимёси фанидан қурилиш йўналишида сиртдан ўқийдиган талабалар учун ўқув қўлланма сифатида тавсия этилади Тошкент 2018

Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари.
Элементларнинг оксидланиш даражалари ўзгариши билан борадиган реакциялар оксидланиш-қайтарилиш реакциялари дейилади.
Оддий моддалардаги атомларнинг оксидланиш даражаси нолга тенг.
А)Элемент электрон берса қайтарувчи, жараён эса оксидланиш
Б) Элемент электрон олса оксидловчи, жараён эса қайталиш
Электрон бериш( - ) : Электрон олса (+)
Оксидланиш жараёнида элементнинг мусбат ва манфий оксидланиш даражаси ортади.
Кайтарилиш жараёнида элементнинг мусбат ва манфий оксидланиш даражаси камаяди.
Оксидланиш жараёни: элемент паст оксидланиш даражасидан юқори оксидланиш даражасига ўтади. (элемент электрон беради ва қайтарувчи бўлади.)
Fe-----Fe⁺² N^-3-------N⁰ S⁺⁴------S⁺⁶ SO₃^-2----SO₄^-2
Cr⁺³----CrO₄^-2 K--------K⁺ Mn⁺⁴--------Mn⁺⁷ Al----AlO₂^-
S^-2------S⁰ Cr⁺³---Cr₂O₇^-2 Mn⁺²-----MnO₄^- N^-3--- N⁺³
NO₂^------NO₃^- NH₄⁺-----N₂ MnO₂---- MnO₄^- S⁰----SO₄^-2
V⁺²------VO₃^- Sn------Sn⁺⁴
Қайтарилиш жараёни: элемент юқори оксидланиш даражасидан паст оксидланиш даражасига ўтади.(элемент электрон олади ва оксидловчи бўлади.)
N⁺⁵ .......N^o Cl^O..........Cl^-
MnO₄^-......MnO₂ S⁺⁶ ....... S⁺⁴
SO₄^-2.......... S^o Cr₂o_7­^-2........Cr⁺³
P⁺⁵.......... P⁺³ Sn⁺⁴........Sn^O
H₂O₂......O^-2 Na⁺........Na^o
Cro_4­^-2........Cr⁺³ N^-3 .......N^o
N⁺³ .......N^-3
Оксидланиш қайтарилиш реакцияларининг турлари:

1. 
   молекулалараро
   
2. 
   ички молекуляр
   
3. 
   диспропорция(дисмутация)
   
4. 
   синпропорция(коммутация)
   

1.Молекулалараро оксидланиш-қайтарилиш реакциялари :
оксидловчи ва қайтарувчи турли молекулалар таркибида бўлади.
Cu+4HNO₃=Cu(NO₃)₂+2NO₂+2H₂O
PbS + HNO₃ → S + Pb(NO₃)₂ + NO +H₂O;
Fe + KNO₃ → N₂ + K₂O + Fe₂O₃
Zn + HNO_{3(жуда суюл.)} → Zn(NO₃)₂ + NH₄NO₃ +H₂O;
I₂ + HNO_3(конц.) → HIO₃ + NO₂ +H₂O;
Ca + HNO_3(суюл.) → Ca(NO₃)₂ + NH₄NO₃ +H₂O
Al + KNO₃ + KOH + H₂O → NH₃ + K[Al(OH)₄];
P + HNO_3(конц.) → H₃PO₄ + NO₂ +H₂O;
S + HNO_3(cуюл.) → NO + SO₂ +H₂O;
S + HNO_3(конц.) → H₂SO₄ + NO₂ +H₂O;
2.Ички моллекуляр оксидланиш оксидланиш-қайтарилиш реакциялари:
оксидловчи ва қайтарувчи битта молекула таркибида бўлади. Оксидловчи ва қайтарувчи бошқа элемент.
1.(NH₄)₂Cr₂O₇=N₂+Cr₂O₃+2H₂O
2.KNO₃=KNO₂+O₂
3.Pb(NO₃)₂=PbO+NO₂+O₂
4.KClO₃=KCl+O₂
5.2KMnO₄=K₂MnO₄+MnO₂+O₂
6.HgO=Hg+O₂
3. Диспропорция(дисмутация)
Айни бир элемент оралиғ оксидланиш даражасидан паст ва юқори оксидланиш даражаларига ўтади. Оксидловчи ва қайтарувчи бирта элемент бўлади.

1. 
   S+KOH=K₂S+K₂SO₃+H₂O
   
2. 
   4KClO₃=KCl+3KClO₄
   
3. 
   Cl₂+KOH=KCl+KClO₃+H₂O
   
4. 
   Na₂SO₃=Na₂S+Na₂SO₄
   
5. 
   KClO=KCl+KClO₃
   
6. 
   K₂MnO₄­+CO₂=KMnO₄+MnO₂+K₂CO₃
   
7. 
   GeO=GeO₂+Ge
   

4.Синпропорция (коммутация)
турли хил оксидланиш даражасидаги битта элементлар бир хил оксидланиш даражасига ўтади, бунда шу элементнинг ўзи хам оксидловчи, хам қайтарувчи бўлади.

1. 
   NH₄NO₂=N₂+2H₂O
   
2. 
   NH₄NO₃=N₂O+2H₂O
   
3. 
   H₂S+SO₂=S+H₂O
   

Энг муҳим оксидловчи ва қайтарувчилар
Фақат оксидловчилар(марказий атом энг юқори оксидланиш даражасига эга бўлиши керак)
H₂SO₄, Na₂SO₄, SO₃,K₂SO_4,HMnO₄, KMnO₄ , NaMnO₄, Mn₂O₇СrO₃, H₂CrO₄, K₂CrO₄, Na₂CrO₄, Li₂CrO₄, K₂Cr₂O₇, Na₂Cr₂O₇,HNO₃, NaNO₃, KNO₃,Ca(NO₃)₂, N₂O₅, P₂O₅, H₃PO₄, Ca₃(PO₄)₂ Na₃PO₄, CO₂ , H₂CO₃, K₂CO₃, Cl₂O₇, HClO₄,NaClO₄, RbClO₄, LiClO₄, F₂.
Фақат қайтарувчилар (марказий энг паст оксидланиш даражасига эга бўлиши керак)
NH₃, PH₃, H₂S, N₂H₄, (NH₄)₂S , Rb₂S, K₂S, Na₂S, Cs₂S, Li, Na, K,Rb (барча металлар фақат қайтарувчи бўлади.)
Ҳам оксидловчи ҳам қайтарувчи(марказий атом оралиқ оксидланиш даражасида бўлиши керак)SO₂ , P₂O₃
Оксидланиш -қайтарилиш реакция тенгламалари
4HNO₃+3S=4NO+3SO₂+2H₂O
6HNO₃+2MnO₂+3NaBiO₃=2HMnO₄+3BiONO+3NaNO₃+2H₂O
32HNO₃+3CuFeS₂=3Cu(NO₃)₂+3Fe(NO₃)₃+6H₂SO₄+17NO+10H₂O(35+39)
22HNO₃+CuFeS₂ (CuS FeS) =Cu (NO₃) ₂ Fe (NO₃) ₃+2H₂SO₄+17NO₂+9H₂O
22HNO₃+3Cu₂S=6Cu(NO₃) ₂+10NO+3H₂SO₄+8H₂O (25+27)
1OHNO₃+4Zn=4Zn(NO₃) ₂+NH₄NO₃+3H₂O (14+8)
4 HNO₃+P₄O₁₀=4HPO₃+2N₂O₅(5+6)
8HNO₃+3HgS+6HCl=3HgCl₂+3H₂SO₄+8NO+4H₂O (17+18)
HNO₃ +Au+3HCl =AuCl₃+NO+2H₂O(5+4)
6HNO₃ +2Mn(NO₃)₂+5PbO₂=2HMnO₄+5Pb(NO₃)₂+2H₂O(13+9)
4HNO₃ +3Pt+12HCl=3PtCl₄+4NO+8H₂O(19+15)
6HNO₃+5PbO₂+2MnSO₄=2HMnO₄+2PbSO₄+3Pb(NO₃) ₂+2H₂O (13+9)
18HNO₃+FeS₂=Fe (NO₃) ₃+2H₂SO₄+15NO₂+7H₂O (19+25)
HNO₂+N₂H₄ =2H₂O+HN₃(2+3)
3HNO₂= HNO₃+2NO₂+H₂O(3+4)
2 HNO₂+2KJ+H₂SO₄=J₂+2NO+2H₂O+K₂SO₄(5+6)
2HNO₂+H₂SO₃=H₂SO₄+2NO+H₂O(3+4)
KClO₃+Cr₂O₃+4KOH=2K₂CrO₄+KCl+2H₂O (6+5)
5KClO₃+3Mn₃O₄+9K₂CO₃=9K₂MnO₄+5KCl+9CO₂ (17+23)
KClO₃+3H₂O₂=KCl+3O₂+3H₂O (4+7)
H₂O₂+2FeSO₄+H₂SO₄=Fe ₂(SO₄) ₃+2H₂O (4+3)
3KNO₃+Cr ₂(SO₄) ₃+5K₂CO₃=2K₂CrO₄+3K₂SO₄+5CO₂+3KNO₃ (9+13)
3Cl₂+2NH₃=N₂+6HCl (5+7)
NaClO₃+3MnO₂+6NaOH=NaCl+3Na₂MnO₄+3H₂O (10+7)
3Mn₃O₄+8Al=4Al₂O₃+9Mn (11+13)
2Cu (OH) ₂+CH₃CHO=CH₃COOH+Cu₂O+2H₂O (3+4)
PbO₂+H₂O₂+2CH₃COOH=Pb (CH₃COO) ₂+O₂+2H₂O (4+4)
3KNO₃+2Fe (OH) ₃+4KOH=2K₂FeO₄+3KNO₂+5H₂O (9+10)
2NO₂+2NaHCO₃=NaNO₂+H₂O+2CO₂ (4+5)
H₂SO₄+8KJ+4H₂O=H₂S+4J₂+8KOH (13+13)
3KNO₃+8Al+5KOH+18H₂O=8K[Al (OH) ₄]+3NH₃ (34+11)
2Ca(ClO₃) ₂+6H₂O₂=2CaCl₂+9O₂+6H₂O (8+17)
3Mn₃O₄+8Al=4Al₂O₃+9Mn (11+13)
3H₂O₂+CrCl₃+10KOH=2K₂CrO₄+6KCl+8H₂O (15+16)
14NaOH+2TaCl₄=Na₂TaO₄+8NaCl+6H₂O+H₂
KOH+3Cl₂=5KCl+HclO₃+3H₂O
2Ca(OH) ₂+2Cl₂=CaCl₂+Ca (OCl) ₂+2H₂O
2AuCl₃+3H₂O₂+6KOH=2Au+6KCl+3O₂+6H₂O
2Fe(OH) ₃+3KNO₃+4KOH=2K₂FeO₄+3KNO₂+5H₂O
3MnO₄+5KClO₃+9K₂CO₃=9K₂MnO₄+5KCl+9CO₂
3H₂O₂+2CrCl₃+10KOH=2K₂CrO₄+6KCl+8H₂O
2Fe+4HCl+3[O]=2Fe(OH) Cl2+H₂O
Ca (PO₄) ₂+5C+3SiO₂=3CaSiO₃+2P+5CO
3H₃PO₄=2PH₃+3P₂O+9H₂O
2HNO₂+2HJ=J₂+2NO+2H₂O(4+5)
3FeCl₂+3AgNO₃=Fe(NO₃)₃+2Ag(6+6)
3S+6NaOH=6Na₂S+Na₂SO₃ +3H₂O(9+6)
2CrCl₃+3NaClO+10NaOH=2Na₂CrO₄+9NaCl+5H₂O(15+16)
2AlCl₃+3Na₂CO₃+3H₂O=2Al(OH)₃+6NaNO₃+3CO₂(8+11)
FeCl₂+Na₂CO₃H₂+ (O=Fe OH)₂+2NaCl+CO₂(3+4)
(NH₄)₂Cr₂O₇ =N₂+Cr₂O₃+4H₂O(1+6)
Ca₃N₂+8HCl=3CaCl₂+2NH₄Cl(9+5)
Li₃N+4H₂O=3LiOH+NH₄OH (5+4)
NH₃+H₂O₂=NH₂OH+H₂O (2+2)
2CH₄+O₂+2H₂O=2CO₂ +6H₂(5+8)
2Al+2NaOH+H₂O=2Na [Al (OH)₄]+ 3H₂(10+5)
Si+2NaOH+H₂O=2Na₂SiO₃+2H₂(4+4)
PH₃+HClO₄=PH₄ClO₄ (2+1)
2H₂O+2F₂=4HF+O₂ (4+5)
SiF₄+4H₂O=H₄SiO₄+4HF(5+5)
2F₂+2NaOH=2NaF+O₂+H₂O (4 +4)
CaCl (OCl)+2HCl=CaCl₂+H₂O+Cl₂ (3+3)
2Cu+O₂ +4HCL=CuCl₂+2H₂O(6+5)
Cl₂+2NaOH=NaCl+NaClO+H₂O 3+3) лаборак суви
Cl₂+2KOH=KCl+KClO+H₂O (3+3) жавел суви
4HClO₂=2ClO₂+HClO₃+HCl+H₂O (4+5)
2NaClO₃+H₂SO₄+SO₂=2NaHSO₄+2ClO₂(4+4)
3KClO=2KCl+KClO₃ (3+3)
6KOH+3Cl₂=5KCl+KClO₃+3H₂O(9+9)
2HClO₃+2HCl=2ClO₂+Cl₂+2H₂O(4+5)
4KClO₃=KCl+3KClO₄(4+4)
2 KClO₃=2KCl+3O₂(2+5)
2HClO₄+P₂O₅=Cl₂O₇+2HPO₃(3+3)
KClO+2KI+H₂O=KCl+I₂+2KOH(4+4)
3H₂SO₄+KClO₃+6KI=KCl+3K₂SO₄+3I₂+3H₂O(10+10)
4HBr+MnO₂=MnBr₂+2H₂O+Br₂(5+4)
H₂S₂O₈+2H₂O=2H₂SO₄+H₂O₂ (3+3)
5H₂SO₄+4Zn=4ZnSO₄+H₂S+4H₂O(9+9)
H₂S+Br₂=2HBr+S(2+3)
BaS+4Br₂+4H₂O=BaSO₄+8HBr(9+9)
S+3Br₂+4H₂O=6HBr+H₂ SO₄(8+7)
2H₂S+SO₂=3S+2H₂O(3+5)
3S+6NaOH=Na₂SO₃+2Na₂S+3H₂O(9+6)
2Na₂S₂O₃+I₂=2NaI+Na₂S₄O₆(3+3)
F₂+H₂SO₄=SO₄+2HF(2+3)
SO₃+HCl=HSO₃Cl(2+1)
2HBr+H₂SO₄=Br₂+SO₂+2H₂O(3+4)
I₂+5H₂SO₄=2HIO₃+5SO₂ +4H₂O(6+11)
2HI+H₂SO₄=I₂+2H₂O+SO₂(3+4)
2H₂SO­₄+ P₄O₁₀=4HPO₃+SO₃(3+6)
2Sb+6 H₂SO₄=Sb₂(SO₄)₃+3SO₂+6H₂O(8+10)
10NaBiO₃+4MnSO₄+14H₂SO₄=4NaMnO₄+5Bi₂(SO₄)₃+3Na₂SO₄+14H₂O(28+26)
Ca₃(PO₄)₂+3H₂SO₄=3CaSO₄+2H₃PO₄(4+5)
Ca₃(PO₄)₂+2H₂SO₄=Ca(H₂PO₄)₂+2CaSO₄(3+3)
Br₂+Cl₂+6H₂O=2HBrO+10HCl(8+12)
KBrO₃+5KBr+6HCl=3Br₂+6KCl+3H₂O(12+12)
2KBrO₄=2KBrO₃+O₂(2+3)
2Ag+O₃=Ag₂O+O₂(3+2)
2KI+O₃+H₂O=2KOH+I₂+O₂(4+4)
2NH₃+3CaOCl₂=N₂+3H₂O+3CaCl₂(5+7)
2Na+2NH₃=2NaNH₂+H_­2(4+3)
NH₃+NaOCl=NaOH+NH₂Cl(2+2)
CO₂+2NH₃=CO(NH₂)₂+H₂O(3+2)
NCl₃+3H₂O=NH₃+3HClO(4+4)
2NF₃+3H₂O=N₂O₃+6HF(5+7)
NaNH₂+N₂O=NaN₃+H₂O(2+2)
HN₃+2KI+2H₂O=J₂+2KOH+N₂+NH₃ (5+5)
2 KNO₃+3C+S=K₂S+3CO₂+N₂(6+5)кора порох
8P_(ок)­+3Ba(OH)₂+6H₂O=2PH₃+3Ba(H₂PO₄)₂(17+5)
4H₃PO_{3(фосфит)}=3H₃PO₄+PH₃(4+4)
2H₃PO₄=H₄P₂O₇+H₂O(2+2)
2H₃PO_{2(гипофосфит)}=PH₃+H₃PO₄(2+2)
6NaOH+As₂O₃=Na₃AsOS₂(7+5)
CO+NaOH=HCOONa(2+1)
2NaHCO₃=Na₂CO₃+CO₂ + H₂O(2+3)
Si+2NaOH+H₂O=Na₂SiO₃+2H₂(4+3)
Mg₂Si+4HCl=SiH₄+2MgCl₂(5+3)
2FeSi+7Cl₂=2FeCl₃+2SiCl₄(9+4)
Sn+2NaOH=Na₂SnO₂+H₂(3+2)
2Pb+4CH₃COOH+O₂=2Pb(CH₃COO)₂+2H₂O(6+4)
Pb+NaOH+H₂O=Na[Pb(OH)₃]+H₂(3+2)
Pb(NO₃)₂+Cl₂+2H₂O=PbO₂+2HCl+2HNO₃(4+5)
Pb(CH₃COO)₂+Cl₂+4KOH= PbO₂+2KCl+2CH₃COOK+2H₂O(6+7)
2KJ+Pb₃O₄+8CH₃COOH=2CH₃COOK+J₂+ 3Pb(CH₃COO)₂+4H₂O(11+10)
2Na₂O₂+2CO₂=2Na₂CO₃+O₂(4+3)
3FeCl₂+3AgNO₃=Fe(NO₃)₃+2Ag(6+6)
2FeCl₃+2KJ=2FeCl₂+J₂+2KCl(4+5)
2KNO₃+3C+S=K₂S+3CO₂+N₂(6+5)ќора порох
2Pb(NO₃)₂=2PbO+4NO₂+O₂(2+7)
2Cu(NO₃)₂=2CuO+4NO₂+O₂(2+7)
2AgNO₃=2Ag+2NO₂+O₂(2+5)
NH₄NO₃=N₂O+2H₂O(1+3)
2Ca₃(PO₄)₂+6SiO₄+10C=P₄+6CaSiO₃+10CO(18+17)
Ca₃(PO₄)₂+4H₃PO₄=3Ca(H₂PO₄)₂(5+3)
5Br ^- + BrO₃^- +6H⁺=3Br₂+3H₂O (12+6)
2Cr₂O₇^-2+6FeBe₃+28H⁺=4Cr⁺³+9Br₂+14H₂O+6Fe⁺²
3FeS₂+24HNO₃=3Fe(NO₃)₃+6H₂SO₄+15NO+6H₂O
6Hg+2KNO₃+4H₂SO₄=3Hg₂SO₄+2NO+4H₂O+K₂SO₄
4Sn+10HNO_3(c)=4Sn(NO₃)₂+NH₄NO₃+3H₂O
Sn+4H₂SO_4(k)=4Sn(SO₄)₂+2SO₂+4H₂O
8Al+3HNO₃+8NaOH+15H₂O=8Na[Al(OH)₄]+3NH₃
Mg₃N₂+6H₂O=3Mg(OH)₂+2NH₃
Al₄C₃+12H₂O=4Al(OH)₃+3CH₄
Cr₂O₃+3KNO₃+2Na₂CO₃=Na₂CrO₄+KNO₂+2CO₂
3PbO₂+2MnO₂+6HNO₃=Pb(NO₃)₂+2HMnO₄+2H₂O
Al₂(SO₄)₃+Ca(HCO₃)₂+H₂O=Al(OH)₃+CO₂+CaSO₄
Cr₂(SO₄)₃+2Na₂CO₃ +H₂O =Cr(OH)₃+Na₂SO₄+CO₂
Na₂S+Fe(NO₃)₂+H₂O=Fe(OH)₂+NaNO₃+H₂S
FeCl₂+Na₂CO₃+H₂O=Fe(OH)₂+NaCl+CO₂
FeSO₄+K₂CO₃ +H₂O =Fe(OH)₂+K₂SO₄+CO₂
Cr₂(SO₄)₃+(NH₄)₂S +H₂O =Cr(OH)₃+(NH₄)₂SO₄+H₂S
4K₂O₄+3NH₃=3KNO₃+2H₂O+5KOH
AlCl₃+Na₂CO₃+H₂O= Al(OH)₃+CO₂+NaCl
3H₂S+2KMnO₄=3S+2MnO₂+2KOH+2H₂O
NaClO₃+3MnO₂+6NaOH=NaCl+3Na₂MnO₄+3H₂O
Cu₂C₂+16HNO₃=2Cu(NO₃)₂+2CO₂+8H₂O+2NO₂
FeS₂+14HNO₃=Fe(NO₃)₃+2SO₂+11NO₂+7H₂O(15+21)
Cr₂(SO₄)₃+10KOH+3H₂O₂=2K₂CrO₄+3K₂SO₄+8H₂O
2KMnO₄+3H₂S=3S+2MnO₂+2KOH+2H₂O
C₂H₅OH+4CrO₃=2Cr₂O₃+2CO₂+3H₂O
Na₂S₂O₃+H₂SO₄=Na₂SO₄+H₂SO₃+S
2KMnO₄+3H₂SO₄+Na₂SO₃=2MnSO₄+K₂SO₄+2H₂O+ 5Na₂SO₄+3H₂O
4Mg+10HNO_{3(;жуда суюл)}=4 Mg (NO₃)₂+NH₄NO₃+3H₂O
4Mg+10HNO_3(c)=4 Mg (NO₃)₂+N₂O+5H₂O
8Zn+11H₂SO₄=8ZnSO₄+SO₂+S+H₂S+10H₂O
KClO₃+6HCl=KCl+3Cl₂+3H₂O
2KJ+H₂O₂+H₂SO₄=J₂+K₂SO₄+2H₂O(4+4)
H₂S+4Cl₂+4H₂O=H₂S0₄+8HCl
Cr(OH)₃+3KOH=K₃[Cr(OH)₆]
MnO₂+K₂CO₃+KNO==K₂MnO₄+KNO₂+CO₂
2K₂MnO₄+Cl2=2KMnO₄+2KCl
3K₂MnO₄+H₂O=2KMnO₄+4KOH+MnO₂+4KOH
2K₂MnO₄+ CI₂=2KMnO₄+2KCI
2KMnO₄+H₂SO_4(k) =Mn₂O₂+K₂SO₄+H₂O
2Fe+6H₂SO_4(k) = Fe₂(SO₄)₃+3SO₂ +6H₂O
Fe+4HNO₃=Fe(NO₃)₃+NO+2H₂O
FeCO₃+CO₂+H₂O =FeCI₃+2H₂O
RiCI₃+NA₂SnO₂+NaOH=Ri+Na₂SnO₃+NaCI+H₂O