Ушбу ы=ув =ылланма в 5140900 касб таълим (бинолар ва иншоотлар =урилиши) йыналиши быйича билим олаётган талабалар, 3-йиллик ма

4. 3. Ekskavatorlar 
Ekskavator - yer qazuvchi mashina bo’lib, o’zining ishchi qismlari yordamida gruntni 
massivdan kesib olib qulochi yetadigan masofa chegarasidagi "to’kilma" yoki transport vositasiga 
yetkazib beruvchi mashinaga aytiladi. Ekskavatorlar bir yoki bir necha cho’michli bo’ladi. Bitta 
cho’mich bilan jixozlansa bir cho’michli va bir necha cho’mich bilan jixozlansa, ko’p cho’michli 
ekskavatorlar deyiladi. 
Bir cho’michli ekskavatorlar. Bunday ekskavatorlarni ish bajarish jarayoni birin-ketin amalga 
oshiriladigan jarayonlardan: katta xajmdagi massivdan gruntni ajratib olish, cho’michlarni 
to’ldirish, grunt bilan to’lgan cho’michni "to’kilma" joyiga olib borish, gruntni cho’michdan 
tushirish va ishchi qismning dastlabki xolatiga qaytarish kabilar xisoblanadi. Bu jarayonlarning 
barchasi ekskavatorning bir ish tsiklini tashkil etadi. SHuning uchun xam bir cho’michli 
ekskavatorlarni uzlukli (davriy) xarakat qiluvchi mashinalar turiga kiritiladi. 
Bir cho’michli ekskavatorlar vazifasiga qarab: qurilish ekskavatorlari (er ishlarini xamda 
sochiluvchi materiallarni yuklash-tushirish ishlarini bajarishda ishlatiladi), qurilish-karьer 
ekskavatorlari (qurilish ekskavatorlari ishini bajaradi xamda ochiq xolda qurilish materiallari va 
foydali qazilmalar qazib olishda foydalaniladi), karьer ekskavatorlari (karьerdagi bajariladigan 
jarayonlarda foydalaniladi), ochuvchi ekskavatorlar (gruntni ustki sirtini oladi va karьerni yuza 
qismini ochishda ishlatiladi), tunnelь va shaxta ekskavatorlari (er osti inshootlarini qurishda, 
xamda foydali qazilmalar qazishda ishlatiladi. Bir cho’michli ekskavatorlar to’g’ri va teskari 
cho’michli ishchi qismlar yordamida o’zidan yuqoridagi (8) va postdagi (9) gruntga ishlov beradi 
(4.6-rasm). 
1-kabina; 2-burilish platformasi; 3-tayanch burilish qurilmasi; 4-yurish qismi; 5-
pastki rama; 6-muvozanatlovchi yuk; 7-kuch qurilmasi; 8-ekskavator satxidan balanddagi 
grunt; 9-ekskavator satxidan pastdagi grunt; 10-greyfer; 11-tekislagich; 12-draglayn. 
Ekskavatorning ishlash doirasini kengaytirish maqsadida qo’shimcha ishchi qurilmalardan 
foydalaniladi. Ekskavatorlarga jami 40 turdagi almashinuvchi ishchi qismlar o’rnatish mumkin. Bir 
cho’michli ekskavatorlar ishchi qismi bajaradigan ishiga ko’ra faqatgina bitta cho’michdan yoki 
komplekt ishchi qismlardan iborat bo’lishi mumkin. Birinchi xolatdagi ekskavatorlar maxsus, 
ikkinchi xolatdagi esa universal xisoblanadi. 
4.6.-rasm. Bir cho’michli 
ekskavatorning baza qismi 
va uning almashinuvchi 
ishchi qismlari 
6 5 

---

108 
Bir 
cho’michli 
ekskavatorlar 
ishchi 
qurilmalari 
ijrosi 
bo’yicha 
xam 
farqlanadi. Ular mashina bazasi bilan va o’zaro sharnirli yoki faqat arqonlar bilan bikr bog’langan 
bo’lishi mumkin. Odatda gidravlik ekskavatorlarni ishchi qurilmalari sharnirlar orqali qismlarga 
bo’lingan bo’ladi. Bir cho’michli ekskavatorlar qurilish maydoni chegarasida xarakatlanuvchi 
o’ziyurar variantda xam ishlab chiqariladi. Ekskavatorlarni manyovrchanligini oshirish uchun 
pnevmog’ildirakli va avtomobilь yoki traktor shassisiga o’rnatilgan xolda ishlab chiqariladi. Karьer 
ekskavatorlarni faqatgina gusenitsali yurish qismi bilan ishlab chiqariladi.
Buriluvchi qismga ko’ra ekskavatorlar to’la buriluvchi va qisman buriluvchi turlarga 
bo’linadi. Faqatgina pnevmog’ildirakli traktorlar bazasidagi ekskavatorlar qisman buriladi, barcha 
gusenitsali ekskvatorlar esa to’liq buriladi. O’rnatilgan dvigatellar soniga ko’ra ekskavatorlar bir 
motorli va ko’p motorli bo’lishi mumkin. Ko’p motorli ekskavatorlar asosan karьerlarda ishlatiladi. 
Bir cho’michli ekskavatorlarning eng asosiy ko’rsatkichi cho’mich sig’imi
bo’lib, u mashinani ish 
unumdorligini belgilaydi. Ekskvatorlar cho’mich xajmi bo’yicha quyidagi guruxlarga bo’lingan. 

---

109 
O’lcham guruxi 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
CHo’mich xajmi 
0,15 
0,25 
0,4 
0,65 
1,0 
1,6 
2,5 
4,0 
Bir cho’michli ekskavatorlar EO xarfi bilan belgilanadi, ya’ni EO-ekskavator universal, bir 
cho’michli. So’ngra 4 ta raqam yoziladi va ular ekskavatorning o’lcham guruxini, yurish qurilmasi 
turini, shu turdagi modelning tartib raqami xamda ijrosini bildiradi. Ekskavatorni yurish qurilmasini 
belgilash uchun quyidagilar qabul qilingan. 1-gusenitsali; 2-tayanch yuzasi kengaygan gusenitsali; 3-
pnevmog’ildirakli; 4-avtomobilь tipidagi maxsus shassi; 5-yuk avtomobili shassisi; 6-traktor bazasida va 
xokazo. 
Ishchi qismni konstruktiv ijrosi bo’yicha: 1-po’lat arqonli ishchi qism; 2-po’lat arqonli ishchi 
qism qattiq maxkamlangan; 3-shuni o’zi teleskopik strela bilan. Misol uchun EO-4123, ekskavator bir 
cho’michli, universal; 4-cho’mich xajmi, m
3
; 1-yurish qismi gusenitsali; 2-qattiq gidravlik osqichli; 3-
modelь. 
Raqamlardan keyingi xarflar A, B, V va xokazo mashinaning modernizatsiyasini va 
maxsus iqlim belgisini bildiradi. (XL-shimoliy, T-tropik, TV-tropik nam). 
Ishchi qurilma qanday bo’lishidan qat’iy nazar, pnevmog’ildirakli ekska-vatorlardan 
tashqari barcha bir cho’michli ekskavatorlarning baza qismlarining tuzilishi bir xil. Ular 
pastki rama 5 (4.6-rasm), yurish qismi 4, burilish platformasi 2, kabina 1, kuch qurilmasi 7 
va posangi 6 dan iborat. Burilish platformasi pastki ramaga tayanadi va tayanch burilish 
qurilmasi 3 orqali 360
o
ga burila oladi.