Ушбу ўқув-услубий қўлланма Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Таянч иборалар:
Қадимги Хитой календари, йил сикллари, турк-мо`г`ил календари, 60 
йиллик сикл, йил ранглари. 

---

43 
Назорат саволлари. 
1.Қадимги Хитойда қайси календар турлари мавжуд бо`лган? 
2.Хитой календаридаги 10 йиллик сиклни туШунтириб бЕринг. 
3.Турк-мо`г`ил календари қандай календар ҳисобланади?
5-МАВЗУ: ҚАДИМГИ МИСР, ҲИНД ВА ЯҲУДИЙ КАЛЕНДАРИ 
РЕЖА: 
1. Қадимги Миср календари. 
2. Ҳинд календари. 
3. Яҳудий календари. 
Қадимдан ма`лум бо`лган қуёш календари орасида энг қадимгиси Миср 
календари ҳисобланади. Қадимги Миср календари Мил. аввалги 4-минг 
йилликда (тахминан) пайдо бо`лган. Ушбу календар мисрликларнинг 
бошқарув ва хо`жалик ҳаётида муҳим аҳамиятга эга эди. Календарнинг пайдо 
бо`лиши деҳқончилик ва табиат ҳодисалари билан бог`лиқ.
Қадимги Миср хо`жалигида Нил дарёси муҳим фактор эди. Табиат 
ҳодисаларининг бир йиллик алмашиши ҳам Нилга қараб белгиланган. Нил 
тошқини Янги хо`жалик йилининг, Шу билан Янги йилнинг бошланишини 
билдирар эди. Нил жуда секинлик билан то`ла бориши тошқиннинг қачон 
бошланишини олдиндан билишга имкон бЕрмас эди. Тошқиннинг аниқ 
вақтини билиш унга тайёргарлик ко`риш ва боҳорги ишларни бошлаш учун 
жуда керак эди. 
Қадимги Мисрликлар тошқиннинг бошланиши ҳар доим горизонтда 
Сотис туркуми (созвездия Болъшого Пса)га кирувчи Сириус Юлдузининг 
чиқиши билан тенг бо`лишини кузатганлар. Сириус Юлдузи доимо қуёш 
билан тенг чиққанлиги учун қуёш нурларида уни ко`риш мумкин эмасди. 
Ёзги қуёш ко`тарилиши кунлари эса Сириус қуёшдан сал илгари чиққан. Уни 
осмонда қуёш чиққунча бир неча минут кузатиш мумкин. Демак, Ёзги қуёш 
туриши, Сариуснинг чиқиши ва нил тошқини бир вақтда ро`й бЕрган. 

---

44 
Қоҳинлар Сириус Юлдузини кузатишлари билан халққа Нил тошқини яқин 
эканлигини э`лон қилганлар. Шундай қилиб, хо`жалик йили бошланган. Бир 
неча вақт о`тиб қоҳинлар ҳисоб-китоб орқали Нил тошқинини бир неча ой 
илгари айтиб беришган. Уч воқеа: Ёзги қуёш туриши, Сириуснинг чиқиши ва 
Нил тошқинидан Яна Шу воқеагача бо`лган вақт Қадимги Мисрда Қуёш, Нил 
ва Сириус йили деб глм олди. Миср календари кашф этилган пайтда 
табиатнинг уч қоидаси мос тушар эди. 
Аста-секинлик билан Сириус Ёзги қуёш туришидан орқада қола бош-
лади. Миср монархияси гуллаб-яшнаган (Мил. аввалги 1500 йилларда) давр-
да Сириус 12 кун орқада қолди. Мил. аввалги ВИ асрда эса ко`рсаткич 20 
кунни ташкил этди. Лекин дастлабки йилларда мисрликлар учун бу о`зга-
ришнинг аҳамияти катта эмасди. 
Календарнинг тузилишида ой асосий о`рин туган. У 365 қуёш кунига 
тенг эди. Мисрликлар календари тропик календардан 1Г`4 (6 соат) сутка қис-
қа эди. Йил 12 ойга бо`лишиб ойларнинг ҳар бири 30 кундан иборат эди. Ой-
лар 30 кунлик бо`лгани учун йил 360 кунга тенг бо`либ қолар ва охирида 
ко`пинча беш кун қо`шилиб, о`лганларни хотирлаш ва гуноҳларни ювиш 
кунлари ҳар бири 5 кундан иборат бо`лган 6 та кичик ҳафталардан иборат 
эди. 
Мил. аввалги 4-минг йилликда қадимги Мисрликларнинг 365 кунлик 
йил календарини тузишлари фаннинг катта ютиг`и эди. Мисрнинг 
астрономик йили тропик йилдан 1Г`4 сутка (6 соат)га фарқ қилар эди. Бу 
фарқ 4 йилда (6х4) бир сутка (24 соат) ни, 120 йилда бир ойни, 1460 йилда 
эса (4х365) 1 йилни ташкил қилган. Бошқача айтганда 1460 тропик йил 1461 
Миср йилига тенг. Шунинг учун Миср йили тропик йил учун о`згарувчидир 
(блуждаюҳим). Мисрда 1461 йил буюк ёки Сотис йили номини олган. 
Мисрликлар 1/4 сутка (6 соат)ли фарқни тугатишни о`йламаганлар. 
Фақатгина милодий 25 йили Александрияда Миср календари ислоҳ қилинди. 
Унга ко`ра йил ҳар бири 30 кундан иборат бо`лган 12 ойдан иборат бо`лган. 
Йил охирида 5 та қо`шимча кун қо`шилган. Йил 29 августдан бошланган. Бу 

---

45 
календардан коптлар ва хабашлар ҳам фойдаланганлар. Янги подшолик 
давридан то Рим давригача календарда ойларнинг кундаги номлари ишлатиб 
келинган: 
1.Тот 
2.Фаофи 
3.Атир 
4.Хояк 
5.Тиби 
6.Мехир 
7.Фаменот 
8.Фармути 
9.Пахон 
10.Пайни 
11.Эпифи 
12.Месори