Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet36/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

тор «бодрон;чи»ни «кукурузник» сифатида куплайди. (О.Шара- фиддинов. Адабиёт тилдан бошланади)
Баъзи с^з ва суз бирикмалари уз маъносига номувофик кулла- ниши натижасида тингловчи тасаввурида прагматик тусик пайдо булади.
«Хул, им по лугатида айб кам дейлик. Чунки лугатчилар биз аллакачон кириб долган сузларнинг хандай ёзилишини курсат- дик, холос, деб айтадилар». (Кенжзбек М. Тил зрки - зл эрки. Фитна санъати. - Тошкент, 1993. - Б.95) -чи кушимчасининг меъ- ёрсиз кушилуви натижасида матн мазмунининг англанишида прагматик тусик пайдо булади.
Мантиксиз тузилган суз бирикмалари прагматиктусикни хосил Кил ад и: «Муаллиф уйлаб утирмай «етим отлар» ... ёки «пус- тинли картошка», «чивиндай гиншиб», «беишликдан совхот- дим» деб ёзади. Ахир от етим булмайди, той етим булиши мумкин. Биншиш чивинга хос эмас, у гингиллайди. (Шарафидди- нов О. Адабиёт тилдан бошланади. - Тошкент: Адабиёт ва санъ- ат, 1987.-Б.ЗЗ)
Сузловчи нуткининг мантикий номувофиклиги ахборот баё- нида прагматик ту'сикнинг юзага келишига сабаб булиб, у про­позиция урнида биринчи даражали хабар мазмунига айланади. Прагматик тусик тушунчаси нутк субъектининг фикрлаш даража- сига кура сузловчи шахси билан алокадор барча маълумотлар куриниши сифатида тахлил килинади.
Прагматик тусикнинг юзага келиши билан узвий боглик праг­матик ва нопрагматик ахборот куринишлари хусусида маълумот бериш бу ходиса мохияти тугри талкин килинишида мухим аха- мият касб этади. Прагматик матн узида сузловчининг коммуни- катив ниятини ифодалайди ва тингловчининг хис-туйгуларига таъсир этиш натижасида маълум янги вазиятни хосил килишни назарда тутади. Масалан:
«Адабий кеч ада Бафур акани табриклаш ва тун кийдириш Откулох тогага топширилади. Бу одам умрида шеър ухимаган, шоир ким, композитор ким унга барибир эди. Мактаб дирек­тора икки кун унга гап ургатади. Адабиётимизнинг карвонбо- шисиз денг. Шеъриятимизнинг фахрисиз денг Сизнинг «Шум бола», «Ёдгор» к,иссаларингиз, «Вахт», «Сен етим эмассан» каби фалсафий шеърпарингиз халк орасида машхурдир. Биз бу ноеб шеърият дурдоналаридан бахраманд булганимиздан го- ятда миннатдормиз деб айтасиз». (С.Ахмад)
Демак, прагматик ахборот сузловчининг ички максади асо- сида шаклланади. Прагматик хабар сузловчи максадини амап- га ошириш учун хизмат килади. Нопрагматик матн эса сузлов­чи ички максадининг ифодапамаслиги ёки нутк мазмуни билан нутк субъекти уртасидаги вазиятнинг номувофиклиги таъсирида юзага келган матн эканлиги билан характерланади. Йирик тип- шунос олим З.Вендлернинг таькидлашича: «... секретнинг алжи- раб куйилиши бу сирнинг очилиши ёки сирнинг сир эмаспигини содир этиш эмас, балки кейинги икки фаолият онгли равишда амалга оширилади».130 Бу уринда «апжираш» тушунчаси праг­матик матнлар учун мувофик термин эмас. «Соткин маълумот- ларни секрет эканлигини тушуниб тургани холда хабар беради, «алжираш» тушунчаси эса бутунлай бошка фаолият куриниши. Агар бирор киши алжираб куйса у ё буни билмай содир этади, ёки эсидан чикиши натижасида гапириб куяди».131 З.Вендлер айнан шу ходисани «иллокутивное самоубийство» деб атайди. Демак, нопрагматик матнларда сузловчи ички нияти акс этмай- ди. Яъни сузловчининг коммуникатив нияти ифодаланмайди, на- тижада бошка нутк иштирокчилари томонидан назарда тутилган нуткий вазият тамомила узгаради. Бу холат икки сабаб билан ку- затилади. Бирида сузловчи баён килиши лозим булган ахборот мазмунини ташки вазият таъсирида ёдидан чикаради, натижада режалаштирилган прагматик матн урнида режалаштирилмаган нопрагматик матн баён килинади. Бундай матнда хабар мазмуни сузловчининг ички максадини юзага чикаришга хизмат килмайди. Маълум максад учун каратилмаган бундай хабар нопрагматик ахборот деб юритилади:

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling