Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet34/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Ашулангиз янгими. жура? Олдин эшитмаган эканман...

  • Эй бу минг йиллик ашупа, - синик, жилмайди Руломжон. - Хар замонда кимдир чик,иб айтиб тураркан. Айтяпмиз!

  • Бир куни кок уртасида узилиб колмайдими?

  • Булиши мумкин, - деди Руломжон кузлари туб-туби цан- дайдир йилт этиб. - Аввалдан номаъкулнинг нонини еб, купинг- га соз опдингми, узулгунича айтаверасан-да! (О.Мухтор)

    X - пресуппозиция сатхи.
    Аввалдан маъкул (тугри)нинг нонини ейиш, номаъкулнинг со- зини чапмаслик керак эди.
    V - ошкора мазмун сатхи.
    Аввалдан номаъкулнинг нонини едингми, энди унинг созини то узилгунича чалиб айтаверасан.
    I - яширин мазмун сатхи.
    Аввалдан номаъкул уйинга кириб колгансан, энди ундан куту- ла олмайсан.
    Z - тагмаъно сатхи.
    Бунинг окибати яхшилик билан тугамайди.
    Хуллас, юкоридаги тадкикот материаплари натижаси сифа- тида матн семантикаси, бир томондан, пресуппозиция, иккинчи томондан, тагмаъно куринишлари билан мураккаблашиб, улар- ни апохида ходисалар сифатида урганиш ва талкин этиш линг­вистик прагматика масалалари мохиятининг ойдинлашувида мухим урин тутади. Шунингдек, стилистика хамда прагматика йунапишларининг умумий кирраларини курсатиб утиш учун асос булиб хизмат килади.
    Прагматик тусик услубий восита сифатида
    Лингвистик прагматика нуткий фаолият йунапиши билан уз- вий боглик равишда катор масалаларни урганишни уз олдига максад килиб куяди. Жумладан, нутк субъектининг фаолияти билан богликликда унинг баён килинаётган ахборотга муноса- бати, нутк адресатининг фаолияти билан ботик холда матннинг англанишидаги узига хос конун-коидалари, коммуникация ишти- рокчиларининг узаро муносабати билан боглик вазиятда нуткий аралашув шакллари ва нуткнинг социал-этикет жихатлари. ара-
    лашув вазияти билан боглиххолда нуткнингуслубий (расмий, но- расмий) шакллари хусусидаги масалапар лингвистик прагмати- канинг объекти хисобланади. Бундан ташхари, тилда яна шундай ходисалар мавжудки, уларни бир харашда тилшуносликнинг хай- си сохалари урганиши мумкинлигини ажратиш хийин. Жумладан:
    «Уртох рафикам! Ижозат берасиз хушчахчах цаётимизни шараф билан давом эттириб, оипавий бурчимизни намунали бажариб келаётганимизга бир йил тулган кунда сизни бевоси- та табрик хилишга». (А.Кдххор)
    ёки:

    • Бу эркак товухча деганингиэ хурозми?

    • Йук! - деди Баширжон хамсух,6атининг лаби бурчида яши- ринган кулгини сезмай. - Хуроздан ёшрох.

    • Товукми ?

    • Йух! - деди Баширжон уша бепарволик билан Узи эркак, товухдан сал ёшрох■■■ Эркак товухча га ухшаш.

    • Э, офарин! - деб кулиб юборди бурбонов. Шуни бир огизги- на хилиб жужахуроз десангиз-ку, булаби (Н.Аминов)

    Биринчи матн парчасида нутх субъекти уйида уз хотинига багишлаган нут^ини расмий охангда баён хилиши китобхонга гайритабиий туюлса, иккинчи матнда маълум жониворнинг но- референциал акт сифатида номланиши тадхихотчини уйланти- ради. Баъзи матнларда сузлар ва уларнинг лугавий маънолари нот^гри баён хилинганининг гувохи буламиз. Буларнинг барчаси хато деб хулоса чихарадиган бупсак, Абдулла Ifaxxop ва Неъмат Аминовлардек суз усталарининг хатога йул куйиши сира мумкин эмас. Шу нухтаи назардан бадиий адабиётда учрайдиган бун- дай ходисалар дастлаб икки гурухга ажратилади. Биринчиси - ёзувчи хахихатан хам янглишиши натижасида хатога йул хуйган матнлар. Иккинчиси - санъаткорнинг индивидуал услуби билан бсжлих равишда образнинг характерини очиш махсадида унинг нутхида атайин хатога йул хуйилган матнлар.
    Озод Шарафиддинов Иброхим Рахимнинг «Генерал Равша­нов» романини биринчи типдаги - ёзувчининг янглишиши асо- сидаги матнлар сифатида тахлил хилади.147 Биз хахихатан хам ёзувчининг янглишиши натижасида юзага келган матнларни тадхих этишни эмас, балки маълум махсад асосида ва образнинг характерини очиш учун хизмат хиладиган гайритабиий матнлар­ни тадхихот объекти сифатида урганамиз.
    Синтактик хурилмаларнинг номеъёрий хулланиши ва фикр ифодалашнинг меъёрсиз услуби каби ходисалар лингвопрагма- тика йуналишининг масалалари сифатида тахлил хилинади.
    «Назарий услубшунослик марказида матн ва нутхий акт муам- молари унинг натижаси сифатида куринади. Одатдаги нутхий акт- лар уч компонентдан ташкил топади: акт муаллифи («йунаптирув- чи», адресант)»; матн; актни узлаштирувчи, идрок хилувчи («хабуп хилувчи адресат)».123 Модомики нутхий акт масалалари назарий услубшунослик муаммолари таркибида куринар экан, унинг линг­вистик прагматика доирасидаги асосий объект эканлигини унут- маслик лозим. Шу маънода услубшунослик хамда прагматика тадхихий майдонда узаро алохадорлиеда ва муносабатда булади.
    Юхорида таъкидланганидек, нутхий акт, асосан, уч компо­нентдан ташкил топади. Лингвистик прагматика ана шу уч ком­понент - коммуникат, матн (нутх), коммуникантларнинг узаро икки томонлама ифодалаш ва англаш муносабати, шунингдек, бир томонлама аён булиш (нутх объекти хусусида хукм чихариш) муносабати кабиларни тадхих этади. Сузлашувчилар орасидаги фикр мазмуни, фикр ифодалаш услуби масалалари билан эса услубшунослик йунапиши шугулланади.
    Сузлашувчилар уртасидаги вербал коммуникатив муносабат масалалари бир жихати билан прагматикага, бошха бир жихати билан эса услубшуносликка алохадор булади. Маълумки, ком­муникант матн ёрдамида маълум вазиятдаги вохеликларни ифо- да этади. Шу билан бирга, матн мазмуни ичида сузловчининг коммуникатив нияти - сузловчи назарда тутган хусусий мазмун хам уз ифодасини топади. Матн тузилишидаги ана шу мазму- ний тузилиш хаторларини тингловчига аних ва мукаммал тарзда етказиш сузловчининг асосий махсади хисобланади. Бирох хар хандай вербал ифода мазмунининг баён этилишига, ифодала- нишига «халахит хилувчи», ифоданинг асосий мазмунини хира- лаштирувчи, унинг тингловчи томонидан аних идрок хилинишида


    147 Шарафиддинов О. Адабиёт тилдан бошланади. Адабий-танхидий махо- лалар, уйлар, мунозаралар. - Тошкент: Адабиёт ва санъат. 1987. - Б.34.

    туей* бупувчи «прагматик тусик» мавжуд булади. Бу факат тинг- ловчи учун маълум хабар куриниши сифатида, факат тингловчи тасаввурида англанадиган услубий ходиса эканлиги билан ажра- либтуради. Бу хусусда лингвистик адабиётларда «помех» (шум)1,19 атамаси кулланади. «Прагматик помех» тушунчаси матндаги про­позиция мазмунининг англаниши учун тусик вазифасини бажара- ди, бунда тингловчи диккатини асосий ахборотга эмас, балки ана шу ахборотнинг англаниши учун тусик булаётган бошка мазмун- га каратади. Бу мазмун хакида сузловчи хеч кандай маълумотга эга булмайди. Прагматик тусик хусусида сузловчи муносабати О даражани ташкил этади. Прагматик тусик мазмуни сузловчининг ички максадига апокадор эмас. Коммуникатив ниятнинг ифода- ланиши (иллокутив акт) хам, тингловчининг хис-туйгусига таъсир этиш ва янги нутк вазиятини хосил килиш (перлокутив акт) хам прагматик тусик тушунчаси билан умуман богланмайди.
    Прагматик тусик деб номланаётган ходисанинг мавжудли- ги йирик олимлар томонидан эътироф этилади. Жумладан, йи- рик адабиётшунос олим узининг «Адабиёт тилдан бошланади» маколасида шундай фикрларни беради: «Куп лолларда муаллиф бир-бирига боглаб булмайдиган тушунчаларни ёнма-ён куяди ёки шундай ифодалар куллайдики, улар автор айтмокчи булган маънони аник ифодалаш урнига хиралаштиради».124 125 Мана шун­дай ходисалар йуналишига оид дастлабки маълумотлар тилшу- нос олим Низомиддин Махмудов асарларида учрайди.126 Унда бу ходисалар прагматик тусик деб номланмаса-да, уртага ташлан- ган «гайриодатий бирикмалар», «узига «ёт» стилда кулланган сузлар», «сузнинганиклиги» каби мавзуларнингтахлил натижаси прагматик тусик хусусидаги ходисанинг мавжудпиги хакида яна бир карра маълумот беради.
    Демак, биринчидан, юкоридаги фикрлар мазмунида прагма­тик тусик хусусидаги ходисанинг мавжудпиги тасдикланади. Ик- кинчидан, прагматик тусик ходисасидан ёзувчилар бадиий ада- биётда услубий восита сифатида фойдаланадилар. Шу нуктаи назардан прагматик тусик ходисасини тадкик этиш лингвистик прагматика йуналиши учун мухимдир. Коммуникант вербал ифо- дани бериш билан хар доим маълум коммуникатив ният (иллоку­тив) ва нуткий таъсир килиш (перлокутив) актини содир этишни уз олдига максад килиб куяди. Бирок баъзи холатларда сузловчи назарда тутган иллокутив хамда перлокутив нуткий актлар му- ваффакиятли амалга оширилмайди. Сузловчининг вербал ифо- да баён килиш услуби асосидаги прагматик тусик коммуникант ниятини юзага чикиши учун тусик булади. Бунда тингловчи дикка- ти матн таркибидаги асосий мазмунга эмас, балки нутк субъекти- нинг нуткий актларни талаффуз килиш услуби таъсирида юзага чикувчи маълумотларга жалб булади. Мана шу асосда тингловчи тасаввурида нутк субъекги хаки да баъзи маълумотлар пайдо бу- либ, бу прагматик тусик деб номланади.
    Прагматик тусик ифоданинг шаклий хосил булиши билан бог- лик ходиса хисобланади. Прагматик тусик ифода мазмунининг тугри англаниши учун хамда сузловчи назарда тутган хабар да- ражасини камайтирувчи нутк субъекти хакидаги номатний маъ- лумотлардир. Сузловчининг меъёрсиз нуткий хатти-харакатлари ва ифода талаффузининг меъёрсиз услуби режалаштирилган иллокутив мазмунга тусик булади. Ифоданинг хосил булиши билан боглик хукм куринишларидан бири прагматик тусикцир, у нутк предмети хакидаги ахборотдан фаркланади. Нутк предмети хусусидаги ахборот сузловчининг ички максади билан боглик, у маълум вокелик хусусида тингловчига хабар беради. Прагматик тусик мазмуни эса факат тингловчи позициясидаги нутк иштирок- чисининг нутк субъекти хакидаги тасаввуридан иборат. «У ёки бу ходисани прагматик тусик сифатида тасниф килишда куйидаги факторлар мухим урин тутади: 1. Режалаштирилган прагматик эффектнинг белгилари. 2. Сузловчи ва тингловчи уртасида- ги ижтимоий муносабатлар. 3. Тезаурус (интеллект имконияти) фонди ва характери. 4. Лингвистик материалнинг хусусияти».152
    Прагматик тусик тушунчаси сузловчи учун ноль кийматга эга булиб, бунда факат тингловчи позицияси эътиборга олинади. Масалан:
    '“Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. - Л., 1978. - С.135.

    Download 1.08 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   45




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling