Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги у. Файзиева, Д. Назарова, Ф. Цодирова


Узбекистонда сурдопедагогик назария ва


Download 7.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/143
Sana30.10.2023
Hajmi7.62 Mb.
#1734276
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   143
Узбекистонда сурдопедагогик назария ва 
амалиётнинг тарацций этиши
Бой маънавий кадриятлар ва маданиятга эга халкимизда 
асрлар давомида боланинг тарбиясида мухим урин тутган 
омиллар, хусусан унинг мактаб хамда оиладаги таълим- 
тарбиясига алохида эътибор каратиб келинган. Бу борадаги 
фикрлар миллий сурдопедагогиканинг ривожланишида мухим 
манбалар вазифасини утаган булиши, шубхасиз.
Абу Наср Форобий ахлок, одоб, расм-русум, касб-хунар, 
одат хамда ироданинг таркиб топишида таълим ва тарбиянинг 
урни бекиёслиги, шу билан бирга, хар бир болада ёшлигиданок, 
тушуниш, фахмлаш, мухокама килиш, уйлаб топиш, фикрлаш 
лаёкати мавжуд булишини алохида курсатиб утган булса, 
миллий педагогикамиз асосчиси А.Авлоний ёш авлод, унинг 
тарбиясига жамият, миллатнинг келажаги сифатида алохида 
эътибор берилиб, бу ишни илк ёшдан бошлаш зарурлигини 
алохида таъкидлайди хдмда таълим билан тарбия бир-бири 
билан боглик бирбутун жараён эканлиги, муаллимга ушбу 
омилга алохида ахамият бериш лозимлигини уктиради. Олим 
тил шахе тафаккурининг ривожланиши, унинг ижтимоий хаётда 
уз урнини топишида мухим ахамият касб этишини алохида 
эътироф этган. А.Авлоний тарбия масаласига дойр: «Тарбияни 
кимлар килур? Кайда килинур? деган савол келадур. Бу саволга: 
«Биринчи - уй тарбияси. Бу - она вазифасидур. Иккинчи -
мактаб ва Мадраса тарбияси. Бу - ота, муаллим, мударрис ва 
хукумат вазифасидир», - каби фикрларни билдирган холда, 
таълим-тарбияда бола яшаб турган шароит, мухит, жамоатчи- 
ликнинг роли катта эканлигини курсатади. Бу борада оила, 
мактаб хамкорлиги зарурлигини, оилада боланинг соглигига 
алохида ахамият каратилиши лозимлиги, касалланган фарзанд- 
ни дархол шифокорларга курсатиш, касалликнинг олдини 
олиш, вактида даволаш мухимлигини ота-оналарга уктиради.
Ногиронликка булган замонавий ёндашувлар Республика- 
миз махсус таълим тизими ходимлари томонидан алохида 
эътиборга мухтож булган болалар таълим олиш муаммоларини 
илмий-методик жихатдан асослаб бериш масалаларига жиддий 
эътибор каратиш зарурлигини такозо этмокда.
46


Узбекистонда 
сурдопедагогиканинг 
ривожланиши 
Тошкентда 1919 йилдан фаолият юрита бошлаган Урта Осиёда 
дастлабки 
барча 
нуксонли 
болалар 
биргаликда 
таълим 
олишлари учун мулжалланган мактабдан 1922 йилда илк кар 
болалар махсус мактаб-интернатининг ажралиб чикиши билан 
боглик. Махсус тизим амалиёти стихияли равишда тизимдаги 
ишнинг рус махсус кар болалар мактаблари укув дастурлари 
хамда умумтаълим мактаблари дарсликлари асосида олиб 
борилиши оркали ривожлана борди.
Эшитишида муаммолари булган болаларни табакалашти- 
рилган холда укитиш (кар ва заиф эшитувчилар) республика­
мизда 1939 йилдан бошланди. Ушбу йилдан бошлаб Тошкент 
шахрида Республика кар-соковлар мактаб интерната ва 
Республика заиф эшитувчи болалар мактаб-интернати ташкил 
этилди. 1965 йилларгача бу мактаб-интернатларда таълим рус 
тилида олиб борилди. Шу даврдан бошлаб Тошкентда 102- 
сонли заиф эшитувчи ва кеч кар булган болалар махсус мактаб- 
интернатида таълим рус ва узбек тилида олиб борила 
бошланди.
Шуни айтиш жоизки, уша вактларда мактабларда укитиш 
жараёни оригинал дастур ва дарсликлар асосида олиб борил- 
май, Россия махсус мактаблари ёки Узбекистондаги умумтаълим 
мактаблари, баъзан акли заиф болалар мактаблари дастур ва 
дарсликларини бироз узгартириб ишлаш асосида ташкил этилар 
эди. Табийки, бир томондан тил тизимининг тугри келмаслиги, 
иккинчи томондан меъёрда ривожланаётган болалар хусусият- 
ларига таянган холда тузилган дарсликлар асосида ишнинг 
ташкил килиниши, эшитишида муаммолари булган болалар 
мактаблари олдига куйилган вазифаларни муваффакиятли хал 
килиш имконини бермас эди.
Факат илгор амалиётчи педагоглар уз фаолиятлари билан 
номутахассис педагоглар билан таъминланган махсус кар ва заиф 
эшитувчи болалар мактабларининг ишини аста-секин олга 
силжита бордилар. 1968 йилда нашр этилган «Алифбе» дарслиги 
кар болаларни укитиш амалиётининг сифат жихатидан бироз 
булса-да юкорилашини таъминлади (М. Дустмухаммедов).
Мустакиллик даври давомида Республикада таълим 
тизими мазмунан миллий гоя ва маънавиятимиз билан йугрил-
47


ган педагогикага асосланланган таълим асосида амалга оширил- 
мовда. Мавжуд таълим тизими ичида имконияти чскланган 
болалар таълими хдм миллий рухда у3 она тилимизда 
ривожланиб бормокда. Айникса эшитишида муаммоси булган 
болалар таълими йуналишини тараккий этишида собик СССР 
давридан бошлаб кенг куламда фаолият олиб бораётган 
Узбекистоннинг таникли сурдопедагог олими У.Файзиева ва 
унинг рах,намолигида шу сохднинг ривожланишига катта 
хисасини кушиб кслган мустакилликнинг дастлабки давридаги 
ёш олимлардан Н.Дадахужаева, Д.Назарова, ФДодирова, 
Ф.Алимхужаева, Р. Рустамова, ва мутахассис укитувчилар дан 
М.Дустмухамедов, Х,.Розиков, М.Холмухамедова, С.Обидов,, 
М.Бадалбоева, Н.Исхокова, Х.Самадова, Г.Иргашева, М.Шому- 
родова, А.Шоюнусова, Каюмова, ЖДусановалар хамжихатли- 
гидаги фаолиятнинг самараси эътиборга моликдир.
Собик тузумда махсус педагогика йуналишида илмий 
тадкикотлар факат рус тилида олиб борилиши анъана булган 
бир пайтда Л.Муминова, Р.Абдулахдтовалар илмий рахбарли- 
гида У.Файзиева томонидан эшитишида муаммоси булган 
болаларга она тили укитиш махсус методикасини яратиш 
буйича кенг куламда иш олиб борилди: Эшитишида муаммоси 
булган («Кар, заиф эшитувчи болаларга она тили укитиш 
методикаси»; Кар, заиф эшитувчи болаларни талаффузга 
ургатиш махсус методикаси») болаларга она тили фанлари 
туркумидаги фанларни укитиш буйича укув дастури ва маъруза 
матни яратилди. 1983 йили эшитишида муаммолари булган 
болалар учун узбек тилида дарсликлар яратиш учун филолог, 
фонетика 
буйича 
мутахассис 
олимлар, 
амалиётчи 
укитувчилардан иборат муаллифлар гурухи шакллантирилди ва
1988 йилда илк дарсликлар яратилиб Маориф министрлиги 
кошидаги 
Укув 
методик 
кенгашининг 
дефектология 
йуналишидаги шуъбаси кенгаши томонидан нашрга тавсия 
этилди. Лекин кар болаларни узбек тилида укитилишига карши 
чиккан амалдорлар ва уларга эргашган баъзи шахсларнинг 
катъий каршиликлари сабабли дарсликлар чоп этилмади.
Факат мустакиллик шарофати билангина Узбекистонда 
илк бор узбек тилида махсус таълим йуналишида илмий 
тадкикот ишлари олиб борилиши кенг йулга куйилди.
48


Шулардан «Заиф эшитувчи болаларни саводга тайёрлаш ва 
савод ургатиш» муаммосига багишланган илмий тадкикот олиб 
борилди ва муваффакиятли равишда химоя килинди. Бу 
Узбекистонда махсус педагогикадаги дастлабки миллий мазмун 
ва рухдаги кескин бурилиш хисобланади. Республикамизнинг 
мустакилликка эришиш борасидаги уринишлари, халкимизнинг 
уз давлат тили, у асосида илм-фаннинг ривожланишига ури- 
нишлар узок давом этган. Бунга мисол тарикасида эшитишида 
муаммолари булган болалар таълимини йулга куйишдаги 
уринишларни келтириш мумкин.
«Сурдопедагогика» фани эшитишида муаммоси булган 
(кар, заиф эшитувчи) болалар таълими ва тарбияси хакидаги 
фан булиб, мазкур фан эшитишида муаммоси булган болалар 
таълимининг педагогик асослари, назарияси, мстодикаси ва 
усуллари билан бир каторда, бу болаларни сузлашув нуткини 
шакллантириш, 
нуткий 
тафаккурини 
шакллантириш, 
ривожлантириш ва нутк асосида таълим беришни кузда тутади. 
Яъни махсус педагогиканинг бу йуналиши тилшунослик билан 
чамбарчас боглик фандир. Чунки тили йук, эшитмаслик 
туфайли соков булиб колган боланинг нуткини шакллантириш 
хар бир миллатнинг она тили, хар бир юртнинг Давлат тили 
асосида амалга оширилади.
Шундан келиб чиккан холда Узбекистонда эшитмайдиган 
болаларга тилни махсус ургатиш методикаси ишлаб чикилмаган 
ва уни ишлаб чикиш учун етарли илмий салохиятга эга 
мутахассислар 
йуклиги 
асос 
килиниб, 
1984 йилларгача 
Низомий номидаги ТДПИ, дефектология факультетида узбек 
тилида гурухлар очилишига рухсат берилмаган. 1982 йил 
Узбекистон собик Иттифок маориф министри С.Шермухамедов 
ташаббуси билан республикадаги ногирон болаларни аниклаш 
ва таълим билан камраб олиш буйича махсус масала курилди. 
Бу вазифа Республика махсус мактаб, мактаб-интернатлар 
буйича укув-методика кабинетларига юклатилди. Бу мураккаб 
ва жуда масъулиятли вазифани амалга оширишда Латипов И.Х, 
ва У.Ю Файзиевалар рахнамолик килдилар. Уларнинг ташаб­
буси билан республика микёсида 130 мингдан ортик мактаб 
ёшидаги ногирон мавжуд булиб улардан 12000 нафаригина 
махсус таълим билан камраб олингани аникланди. 
Бу
49


рсспубликада ногирон болаларни таълим билан камраб олишга 
карата килинган илк ва жуда катта уриниш эди. Бу уринишлар 
эса Бутуниттифок маориф министрлиги коллсгиясида катта 
шов-шув хдмда Узбекистон маориф министрига нисбатан 
эътирозларга сабаб булган.
Лекин шунга карамасдан Узбекистон Республикаси 
Маориф министрлигининг 1983 йил А -16 сонли коллегия 
карори ва министр буйруги билан Низомий номидаги давлат 
педагогика института дефектология факультетида сурдопедаго­
гика йуналишига доимий равишда узбек гурухдари очилиши 
хакидаги банд алохида кайд этилди. Лекин бундай гурух бир 
марта 1983 йил очилиб, кейинги йиллар то 1989-йилгача 
очилмади. Номаълум сабабларга кура маориф министрлигининг 
А -16 буйругидаги «доимий равишда» ибораси олиб ташланган 
ва шу сабабли кейинги йилларда бундай гурухлар очилмаган.
1989 
йилда Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика 
университстига У.Ю Файзиева келгач, архивдан А -16 буйруги 
кайта кутарилди ва буйрукка биноан яна узбек гурухдари очилиб 
1998 йилларгача узбек тилида сурдопедагоглар тайёрланиши 
давом эттирилди. Бу даврда кар, заиф эшитувчи болаларга она 
тилини ургатиш ва укитиш методикаси, талаффузини тугрилаш ва 
талаффузга ургатиш методикаси фанлари ишлаб чикилди.
Эшитишида муаммолари булган болалар таълим-тарбияси 
методикасига багишланган иккита илмий тадкикот мавзуси 
тасдикланди ва киска муддат ичида химоя килинди.
Хозирги кунда Узбекистонда болалар ва ёшларни ижти­
моий куллаш ва алохида эхтиёжли болаларга таълим бериш 
хизматини амалга ошириш тизими катор конунлар билан ка- 
фолатланган. Узбекистон конунчилигига биноан улар жамиятда 
таълим олиши ва ижтимоий, сиёсий, иктисодий хаётда тенг 
хукукли асосда тулаконли иштирок этиш имкониятлари ва 
шарт-шароитлар билан таъминланган. Яъни, Узбекистонда бола 
ва унинг тарбияси учун барча шарт-шароитлар яратилган.
Кар ва заиф эшитувчи болаларни укитиш дастури ва 
дарсликлари, методик кулланмаларининг яратилиши сурдопе- 
дагогиканинг ривожланишига омил булди. Республика кар ва 
заиф эшитувчи болалар мактаблари илк бор илмий-амалий 
тадкикот махсули хисобланган худудий, миллий менталитет,
50


узбек тили конуниятларидан келиб чиккан холда яратилган 
укув дастурлари х,амда дарсликлар (1989 й.) билан таъминланди 
(У.Файзиева «Алифбе», «Нутк устириш», Математика, Н.Дада- 
хужаева «Математика» ва бош.).
Республикада сурдопедагогиканинг илмий асосланиши утган 
аернинг 80-йилларидан бошланди. Хозирги кунда эшитишида 
муаммолари булган болаларни укитиш ва тарбиялаш масалаларига 
багишланган катор тадкикотлар мавжуд (Н.Ш. Бекмуродов, Х.М. 
Гайнутдинов, Ф.Ж. 
Алимхужаева, У.Ю. Файзиева, Н.Х- 
Дадахужаева, Ф.У. Кодирова, Назарова Д. Рустамова).
Н.Ш. Бекмуродовнинг илмий тадкикоти «Иссик иклим 
шароитини, эшитишида нуксони булган укувчиларнинг ишчанлик 
фаоллигига гаъсири» (1989 й.) мавзусига багишланган булиб, 
муаллиф тупланган маълумотлар асосида худудимизга мос 
равишда 
махсус 
макгаб-интернатлари 
кун 
гартиби, 
укув 
жараёнини ташкил килишда хисобга олинишп лозим булган 
талабларни илгари суради.
Х-М. Гайнутдиновнинг «Узбекистон шароитида карлар- 
нинг касбий-мехнат ва ижтимоий мослашувлари» мавзусига 
багишланган илмий тадкикотлари (1990 й.), илк бор Узбекистон 
шароитида кар болалар мактаблари битирувчиларининг касбий- 
мехнат ва маиший мослашувлари жараёнининг хусусиятлари 
комплекс (хар томонлама) урганилди, ушбу урганишлар нати- 
жасини тахлил килиш оркали кар булган шахсларни касбий- 
мехнатга тайёрлаш, кейинги мехнат фаолиятлари жараёнини 
такомиллаштиришга каратилган тавсиялар берилди, шунингдек, 
уларнинг мослашуви даражасини кутариш йуллари белгилаб 
берилди.
Ф.Ж. Алимходжаеванинг илмий тадкикоти «Чукур нутк 
камчиликларига эга булган заиф эшитувчи укувчилар нуткий 
эшитишларини ривожлантириш жараёнида дидактик материаллар- 
нинг роли» (1992 й.) мавзусига багишланган булиб, унда илк бор 
эшитишни машклантириш шароитида ушбу тоифа укувчиларининг 
сузларни идрок этишларида дидактик материалларнинг 5фни 
>фганилиб, ушбу жараён давомида улардан уринди. кенг 
фойдаланиш, умуман, нуткни шакллантириш жараёнига ижобий 
натижа бериши илмий жихатдан асослаб берилди. Тадкикотнинг 
амалий ахамияти - заиф эшитувчи укувчиларнинг эшитиш
51


холатлари, нуткий ривожланиш даражаларини хдсобга олган холда 
уларни укитиш жараёнида дидактик материаллардан фойдаланиш 
табакаланган методикасини ишлаб чикиш хисобига, ушбу тоифа 
укувчиларнинг эшитиш идрокини ривожлантириш тизимини 
такомиллаштириш йулларининг курсагиб берилишида булди.
У.Ю. Файзиеванинг илмий изланишлари «Заиф эшитувчи 
болаларни саводга тайёрлаш ва савод ургатиш» масалаларига 
багишланган булиб, эшитмайдиган болаларга она тилини 
Зфгатиш муаммоларини хал килишга каратилган илк тадкикот 
булди (1994 й.). Бу тадкикотда илк бор узбек тилида эшитишида 
муаммолари булган болаларнинг эшитиш кобилиятини текши- 
риш методикаси, лугат бойлиги ва нуткий имкониятларини 
текшириш методикаси яратилди, анамнестик маълумотларни 
туплаш усуллари яратилди ва кулланилди.
Илк бор узбек тилида заиф эшитувчи болаларга савод 
ургатишда товушлар ва харфларни ургатиш кетма-кетлиги, 
тартиби яратилди ва тайёрлов синфда еки тайёрлов гурухида 
савод ургатиш учун бола нуткининг тайёргарлик мезонлари 
белгилаб берилди, ушбу назарий хулосалар асосида коммуни­
катив таълим асосидаги илк «Алифбе» дарслиги яратилди.
Савод ургатишга тайёрлаш ва савод ургатиш даврини 
самарали ташкил этиш ва олиб бориш заиф эшитувчи болалар 
учун бутун кейинги таълим жараёнининг пойдевори булиб 
хизмат килиши илмий асослаб берилди. Айнан шу даврда, 
савод ургатиш жараёнида эшитмайдиган укувчиларда сузларни 
талаффуз килиш ва суз бойлигини эгаллаш учун кучли 
мотивация хосил булади. Чунки заиф эшитувчи укувчиларнинг 
саводини чикаришда анализ-синтез харф-товуш методи асос 
килиб олинади. Бу эса укувчиларни жадал суръатда суз бойли­
гини эгаллашини таъминлайдиган омил эканлиги илмий асос­
лаб берилган. Бунда алифбегача булган даврда олиб борилиши 
лозим булган ишларга алохида ургу берилади ва бу даврни 
ташкил этиш ва олиб борилиши методикаси такдим этилади. 
Алифбегача булган даврнинг биринчи чорак охиригача давом 
этттирилиши ва бу даврда заиф эшитувчи укувчиларни, суз­
ларни тахлил килишгача тайёрлаш тавсия этилади. У. Файзиева 
томонидан утказилган тажрибалар натижасида суз бойлиги 
факат 3-5та ноаник, тушунарсиз сузлардангина иборат булган
52


укувчилар биринчи синфнинг охирида 700-1000га якин 
сузларни фаол нуткда куллай олишганлиги таъкидланган.
Н.Х. Дадахужаева тадкикоти (1995 й.) «Заиф эшитувчи 
укувчиларни куп хонали сонлар устида арифметик амалларга 
ургатиш методикаси» мавзусига багишланган булиб, илмий 
янгилиги, назарий хамда амалий ахамияти илк бор заиф 
эшитувчи укувчиларнинг куп хонали сонлар устида арифметик 
амалларни 
бажаришларидаги 
хусусиятлар, 
ушбу 
жараён 
мобайнида укувчиларнинг уларни урганишга нуткий ва 
фикрлаш тайёргарликлари холатини урганиш, куп хонали 
сонлар устида арифметик амаллар бажаришга ургатиш буйича 
иш усули хамда методларини ишлаб чикишдан иборат булди.
Ф.У. Кодирова илмий изланишлари (2006 й.) «Бошлангич 
синф кар ва заиф эшитувчи укувчилар сузлашув нуткини 
шакллантириш» мавзусида булиб, тадкикотда эшитмайдиган 
болалар таълим-тарбияси амалиётидаги камчиликлар тахлили 
оркали уларни бартараф этишнинг самарали усул ва йуллари 
аникланди, сузлашув нуткини шакллантириш омиллари ва 
боскичлари белгилаб берилди.
Сурдопедагогика учун тил ва таффакур бирлиги хакидаги 
таълимот бош мезон хисобланади. Тил ижтимоий ходиса булиб, у 
биргаликда мехнат килувчиларнинг мулокотга эхтиёжлари таъси- 
рида юзага келди. Тил мулокот воситаси ва фикрлаш воситасидир. 
Тил ва таффакур бирлигини мохияти физиолог, психолог, 
тилшунос, файласуфларни тадкикотлари оркали тасдикланган.
Д.А.Назарованинг илмий тадкикотлари узбек олимлари 
У.Ю. Файзиева, Ф. Алимхужаева, Н. Дадахужаева, Ф. Кодиро- 
валар томонидан олиб борилган илмий тадкикотлар натижалари 
асосида мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нуткини 
ривожлантириш муаммоларини илмий-назарий жихатдан чукур 
урганиш, тадкикотлар натижалари асосида узбек тилининг 
хусусиятларидан 
келиб 
чиккан, 
илмий 
асосланган 
эрта 
коррекцион-ривожлантирувчи педагогик тизимни яратишга 
каратилган (2009 й.). Ушбу тадкикот мактабгача ёшдаги заиф 
эшитувчи 
болаларга 
курсатилувчи 
коррекцион-педагогик 
ёрдамнинг назарий асосларини ва методик таъминотини ишлаб 
чикиш максадига каратилди.
53


Шу тарзда эшитишида муаммолари булган болалар узбек 
тилида нуткни эгаллаши буйича олиб борилган тадкикот нати- 
жалари, «Мактабгача сурдопедагогика», «Мактабгача сшдаги 
болалар нуткини усгириш методикаси» фанлари мазмунини 
илмий-назарий жихатдан бойитиш хамда такомиллаштиришга 
хизмат килиб келмокда.
Р.Рустамова уз тадкикотида заиф эшитувчи болалар 
нуткининг грамматик курилишини шакллантиришга мулжал­
ланган коррекцион-педагогик тизимни ишлаб чикиш борасида 
олиб борган ишида куйидагиларни таъкидлаб утган: Заиф 
эшитувчи болаларнинг эшитув имконияти тургун пасайганлиги 
туфайли уларнинг нуткида бир катор камчиликлар: лугатининг 
камбагаллиги; грамматик компонентларнинг ривожланмаган- 
лиги, ran ичида сузларни ташлаб кетиши; сузлардаги товуш- 
ларни тушириб талаффуз килиши; сузларни узаро боглай 
олмаслиги, келишик, суз ясовчи, суз узгартирувчи кушимча- 
ларни ишлата олмаслиги; товушларни нотугри талаффуз этиши; 
ухшаш жарангли-жарангсиз ундошларни бир-бири билан 
адаштириши каби холатлар кузатилади. 
Заиф эшитувчи 
укувчилар гапирувчини сухбатдошдан ва суз юритилаётган 
шахедан ажрата олмайдилар, яъни олмошлар айни шу 
шахсларни англатишини фаркламайдилар.
Дар кандай нуткий баён грамматик жихатдан узаро 
богланган мазмунга мос суз ва суз бирикмаларининг маълум 
изчилликда жойлаштирилишидан тузилади.
Эшитишида нуксони булган болалар нуткининг суз 
бирикмаларини структуравий-семантик жихатдан шаклланти- 
рилишидаги хусусиятлар куплаб тадкикотлар да тахлил килин- 
ган. К.В. Комаров, К.Г. Коровин заиф эшитадиган болаларнинг 
суз бирикмаларини узлаштиришларида нихоят даражадаги ки- 
йинчиликлар руй беришини таъкидлайдилар. Болалар келишик 
кушимчаларини аралаштириб юборишлари, кушимчаларни ту­
шириб колдиришлари табиийки, асосий маънавий муносабат- 
ларни тушунишни ва грамматик жихатдан тугри шакллани- 
шини кийинлаштиради, окибатда тула-тукис мулокотга халакит 
беради.
«Тилнинг грамматик курилишини шакллантириш» дасту- 
рида хам заиф эшитувчи болаларга тил укитишда суз бирик-
54


малари устида ишлашта катта эътибор берилади. Тилнинг 
грамматик курилишини шакллантириш дарсларида суз бирик- 
малари бутун укув материалини тузишдаги бошлангич таянч 
бирлиги 
булиб 
хизмат 
килади. 
Грамматик 
курилишни 
шакллантириш тизими биринчи навбатда айрим грамматик 
конуниятлар уртасидаги узаро богланишларни изчил жойлаш- 
тириш билан белгиланади. Шу тарика отларнинг грамматик 
хдмда келишик маънолари тилни амалий равишда узлаштириш 
асоси сифатида намоён булади.
Маълумки, тилнинг грамматик курилиши негизини суз 
шакллари ташкил этади. Суз шаклини танлаш ва ундан 
самарали фойдаланиш туфайли умумлашмалар хосил килиш 
грамматика дарсларида амалга оширилади. Нутк устириш 
дарсларида эса, суз шакллари нотугри ишлатилган булса, 
тузатиш иши амалга оширилади.
Тилни амалий эгаллаш ишининг асосий максади суз 
бирикмалари ёки кушма гапларнинг она тилидаги барча мавжуд 
турлари билан таништиришдан эмас, балки кенг таркалган 
маънавий муносабатларни тугри ифодалаш куникмаларини 
шакллантиришдан иборатдир.

Download 7.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling