Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги у. Файзиева, Д. Назарова, Ф. Цодирова


Download 7.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/143
Sana30.10.2023
Hajmi7.62 Mb.
#1734276
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   143
1.2. СУРДОПЕДАГОГИКАНИНГ РИВОЖЛАНИШ  
ТАРИХИ
У.Файзиева, п.ф.н.
Д.Назарова, п.ф.н.
Мозийга кайтиб, иш курмок хайрлидир.
А.К,одирий
Сурдопедагогиканинг асосий ривож ланиш 
босцичлари
Жамиятда тилни узлаштириш жараёни кишиларнинг 
узаро нуткий фаолияти(коммуникацияси) шароитида амалга 
ошади. Ушбу жараёнда инсоннинг эшитиш фаоллиги ута мухим 
ахдмият касб этади. Зеро, у сузлашув нуткининг шаклланиши ва 
ривожланишидаги бош омиллардан биридир. Шунга кура хам 
ушбу масала жамият тараккиётининг турли даврларида яшаб 
утган олим ва педагогларнинг диккат марказида булиб кслган.
Карларни укитиш ва тарбиялаш назария ва тажриба- 
сининг муаммолари узун тарихга эга булиб, турли ёндашувлар 
билан тавсифланади.
Кддимги Юнонистон ва Римда эшитишида муаммоси 
булган болаларни укитиш тизими мавжуд эмас эди. Антик 
давлатларда кар-соковлар жамиятнинг тулаконли аъзолари 
сифатида тан олинмаган хамда улар «укитиб булмайдиганлар» 
деб хисобланганлар.
Эрамиздан авввалги VI асрдаги Юстиниан Кодексида 
«тулаконли булмаганлар» устидан васийлик урнатилиши 
лозимлиги, тугма карлар мустакил фаолият юрита олмайди- 
ганлар сифатида кайд этилган. Яъни бундай шахслар «гапира 
олмайдиган, фикрларини эса сзма ва огзаки билдира олмайди- 
ганлар» булганлари учун уз мулкларини бошкара олмайдиган- 
лар, деб хисобланганлар. Антик давр «тиббиёт» фанида карлик 
гайриоддий табиатга эга хамда уни тузатиб булмайди, деган 
фикр хукм сурган.
Тарихий манбалардан карларга алохида муносабат эра­
миздан аввалги IX—
VIII асрлардан юзага келганини кузатамиз.
К^адимги юнон файласуфи Арасту (эр.ав. 384-322 й.й.) 
узининг «Х,ис этувчиларнинг хиссиётлари» ва «Х,иссий идрок
29


ва унинг объектлари» каби асарларида сезги органларининг 
узаро тобелик сабаблари хакида фикр юритиб, карлик ва 
соковликни боланинг аклий лаёкатларига салбий таъсирини 
очиб берди. Файласуфнинг инсон сезги аъзоларидан бирининг 
мавжуд булмаслиги ёки унинг бузилиши яхлитлик ва 
бутунликни издан чикаришини «кашф этиши» узи билмаган 
холда илк сурдопедагогик таълимотнинг юзага келишига асос 
булди. Олим сезги аъзоларидан бири фаолиятининг издан 
чикиши инсоннинг умумий ривожланишига йул куймаслигини 
алохида таъкидлайди хамда эшитиш анализаторига куйидагича 
бахо беради: «Товуш фикрлаш воситаси булиб, эшитиш атроф 
оламни англашнинг мухим органидир. Шу билан боглик; 
равишда айтиш мумкинки, тугилгандан бошлаб эшитмаган 
инсон, табиийки, соков булади». Арасту, шунингдек, карлик ва 
соковликнинг бола аклий фаолиятига салбий таъсир этиши 
мохиятини очиб берар экан, соковликни, тугма карликнинг 
окибати эканлигини кайд этади.
Насронийликнинг юзага келиши билан ривожланишида 
муаммоларга 
эга 
инсонларга 
нисбатан 
рахм-шафкатли 
муносабат шакллана бошласа-да, бир вактнинг узида бундай 
шахслар, уларнинг ногиронлигига нисбатан турли салбий 
диний эътикодлар хам юзага кела бошлади. Масалан, ушбу 
карашларга кура, карликка эга булган болалар ота-оналарининг 
килган 
гунохлари 
эвазига 
худо 
томонидан 
юборилган 
«Худонинг жазоси» сифатида каралган.
Урта асрлар бошида Европада, ривожланишида турли 
муаммоларга 
эга 
шахсларнинг 
хукукларини 
чегаралаш 
анъаналари таркиб топа бошлади. Урта асрлар диндор файла- 
суфлари томонидан тугма камчиликларга эга инсонларнинг 
тулаконли инсонлар эмаслиги назарияси исботлана бошлаган 
булса, бу давр хукукшунослиги эса ногиронларга уз хатти- 
харакатларига жавоб бера олмайдиганлар сифатида каралиб, 
конун бундай шахсларни узини бошкара оладиган шахслар 
сифатида тан олмаган.
Эшитишида нуксони булган шахсларни укитиш буйича 
дастлабки уринишлар XV асрга тугри келади. Fарбий Европада 
юзага келган карларни укитиш, тарбиялаш назарияси ва 
амалиёти уша даврдаги купчилик олимларни узига жалб килган.
30


Бунга Уйгониш даврида карларнинг билиш имкониятларига 
нисбатан илгор (прогрессив) карашларининг юзага келишига 
сабаб булган. Нидерландиялик олим Рудольф Агрикола (1443- 
1485) узининг «Диалектика кашфиёти хакида» номли китобида 
махсус метод ва усуллар ёрдамида карларни ёзма нуткка 
ургатиш хакида фикр юритади ва бу борада аник мисоллар 
келтиради.
Карларни укитиш ва тарбиялаш назарияси хамда амалиё- 
тида мухим урин эгаллаган яна бир ёркин серкирра фаолият 
тажрибасининг эгаси италиялик профессори Жероламо Кардано 
эди. Олим «Нафисликлар хакида», «Сезгилар физиологияси 
хакида», «Менинг хаётим хакида» каби асарларида кар- 
соковликнинг физиологик сабабларини тушунтириб берди ва 
карлик, касаллик окибатида юзага келиши, соковлик эса карлик 
окибати эканлиги мохиятини очиб берди.
Жероламо Кардано фарзандларининг кар-соков булиб 
дунёга келиши ва отанинг уларни хаётга «кайтариши»га ури- 
нишлари натижасида карликнинг дастлабки таснифи юзага кел- 
ди. Ушбу таснифга кура карлар куйидаги тоифаларга булинади:
а) тугма карлар;
б) эрта эшитишни йукотганлар (бола гапиришни урган- 
гунга кадар) ва кеч эшитишни йукотганлар;
в) нутки сакланган холда кеч эшитишни йукотганлар.
Олим, шунингдек, тарихда биринчи булиб карлик ва
соковликнинг физиологик асосларини курсатиб, соглом сезги 
аъзоларига таянган холда карларни укитиш имкониятларини 
исботлаб берди. У илк бор эшитиш кобилиятининг даражаси ва 
нуткнинг ривожланиш даражаларини хисобга олган холда 
укитишга табаклашган холда муносабат гоясини илгари суради.
Ж.Карданонинг назарий карашлари Испанияда узининг 
амалий исботини топди. Педро Понсо Де Леон(1520-1584) 
карларни укитишнинг оригинал методини яратади ва кибор 
оилаларнинг фарзандларини якка тартибда укитиш тажриба- 
сини муваффаккиятли татбик этади. П. Понсо уз методикасида 
нуткнинг турли: огзаки, ёзма, дактил ва имо-ишора каби 
куринишларини куллайди.
Х.П.Бонет (1579-1633) узининг 1620 йилда ёзилган 
«Товушлар табиати ва кар-соковни гапиришга ургатиш
31


санъати» асарида карларни укитиш ва тарбиялашнинг уша 
даврдаги 
м а к с а д
ва вазифаларини куриб чикдр экан, уларни 
сузлашув нутки га дактил ва унинг огзаки шакли оркали 
ургатиш лозимлиги хакида суз юритади. У махсус укитувчи 
томонидан савол-жавоб шаклидан фойдаланган холда олиб 
борилувчи нуткни ривожлантиришга каратилган ишлар бола­
ларнинг аклий ривожланишлари таъсирига алохида эътиборли 
омил сифатида карайди.
Э.Р.Каррион (1579-1652) 
у3 
замондошларининг бой 
тажрибасидан унумли фойдаланган холда уларнинг гояларини 
ривожлантирар 
экан, 
карлар 
таълим-тарбиясида 
тактил- 
вибрация сезгиларига хамда эшитиш колдигига таянади.
Х.П.Боннет гояларининг кейинчалик тараккий этишига 
англиялик Джон Валлис (1616-1703) ва Дж.Бульвер, швейца- 
риялик Дж.К.Амман (1669-1724), нидерландиялик Ф.М.Ван 
Хелмонт (1614-1699), италиялик Ф.Л.Терций (1631-1687) каби 
амалиётчи олимлар карларни укитишга алохида уринишлар 
сифатида уз хиссаларини кушдилар.
Карларни якка тартибда укитишга уринишлар эшитиш 
нуксонига эга фарзандлари булган зодагонлар ижтимоий 
буюртмасининг объектив сабаби эди. Шу боис якка тартибда 
укитишлар ижобий тажрибага эга булса-да, ушбу тоифа 
болалари учун укув муассасаларини ташкил этишга узок вакт 
муваффак булинмади.
Факат XVIII асрнинг 70-йилларидагина кар болаларни 
укитиш ва тарбиялаш учун махсус муассасалар ташкил этиш ва 
ривожлантириш буйича уринишлар юзага кела бошлади. 1770 
йилда Францияда дунё тарихида биринчи булиб Шарль 
Мишель де Эпс (1712-1789) томонидан Парижда хусусий 
мактаб - кар-соковлар института очилди. Де Эпе Вольтер, Дени 
Дидро, Жан Жак Руссо каби француз маърифатпарварларининг 
гоялари билан йугрилтирилган мимика методини яратди.
Шарль Мишель де Эпенинг гоялари унинг шогирди 
Р.А.Сикар томонидан ривожлантирилди. Амалиётчи олим 
укитиш тизимида асосий эътиборни кар болаларни хар 
томонлама аклан ва жисмонан ривожлантиришга каратади. Бу 
тизим кар болани умумтаълим фанларига оид билимларни 
узлаштириш, жамиятда яшаш ва мехнат килишга тайёрлайди.
32


Аммо ушбу вазифаларни хал этиш учун укитиш давомида 
факат нуткнинг имо-ишора шаклидан фойдаланилади хамда кар 
укувчилар унинг асосида ёзишни урганадилар. Р.А.Сикар имо- 
ишоралар тилини «методик белгилар» билан бойитади. Яъни 
ушбу метод асосида укитиш жараёнида укувчиларга тилдаги 
грамматик категорияларни тасвирлаш учун маълум бир 
белгилар ypiатиб борилади. Маълумки, тилда грамматик 
категориялар жуда купчиликни ташкил этади. Укувчилар 
хажми кундан-кунга ортиб бораётган белгиларни узлаштира 
олмасликлари натижасида фанларга оид билимларни хам 
узлаштиришга улгурмай коладилар хамда имо-ишора методи 
асосида укитиш тизими такомиллаштирилганига карамай, 
ундан амалиётда фойдаланиш таълимнинг олдига куйилган 
вазифаларни тулалигича хал этиш имконини бермаслигини 
курсатади.
1778 
йил 14 апрелида Гсрманиянинг Лейпциг шахрида 
Самуил Гейнике (1727-1790) томонидан кар-соковлар инсти­
тута ташкил этилади. Самуил Гейнике сурдопедагогика тари- 
хида мухим урин эгаллаган карларни укитишнинг кейинчалик 
«соф огзаки метод» деб номланган уз укитиш тизимини 
яратади. Бу метод огзаки нуктни карларни укитишнинг асосий 
воситаси ва максади сифатида тан олади. Шунингдек, бу 
тизимда болалар укиш, ёзиш ва арифметикани хам урганадилар. 
Карларга таълим беришнинг ушбу методи асосида товушлар
бугинлар, сузлар ва жумлаларни талаффуз этишнинг механик 
машклар техникаси ётади. Яъни таълимнинг дастлабки даврида 
кар болалар, талаффузи малакалари устида жадал равишдаги 
ишлар олиб борилади. Умумтаълим фанларига оид билимларни 
эгаллаш талаффуз малакаларини урганишга тобе булади. 
Масалан, агар болалар кунда курадиган, истеъмол киладиган ва 
фойдаланадиган нон, сут, чой, ручка, дафтар, китоб сузларини 
талаффуз килишни урганмас эканлар, укитиш жараёнига бу 
сузлар «олиб кирилмайди». Бундай укитиш асосида карлар 
томонидан товуш, бугин, суз ва жумлалар ва хаттоки, йирик 
матнларни соф, равон талаффуз килишга уРганилишига 
муваффак булинса-да, укув фанларига оид билимларни табиий 
холатда урганишларига эришилмайди. Мактабни битирган 
укувчилар атрофдагиларда «чиройли сузловчилар» сифатида 
таассурот колдирсалар-да, улар билан тусикларсиз мулокот
33


килиш имконияти йуклиги намоён булади. Бунинг асосий 
сабаби укитишнинг хаёт билан алокадорлиги тамойилининг бу 
укитиш тизимида уз аксини топмаслигидадир.
Сурдопедагогиканинг умумий ва хусусан, ушбу кундаги 
ривожланишида мухим урин эгаллаган бой тажрибалардан яна 
бири XIX асрда Францияда яшаб, фаолият к)фсатган Александр 
Бланше номи билан богликдир. Амалиётчи олим кар болаларни 
эшитувчи болалар билан биргаликда укитиш энг самарали йул 
эканлигини уз фаолияти давомида исботлашга харакат килди хамда 
биргаликда укитишни ташкил этди. Бу тизимда ташкил этилган 
мактабда кар болалар оддий мактабда алохида синфда укитилса, 
заиф эшитувчилар соглом болалар билан биргаликда укитилишлари 
йулга куйилади. А.Бланше узининг «Устозга кулланма» (1858) 
асарида уч асосий коидани таклиф этади ва уларга эришиш 
йулларини батафсил ёритиб беришга уринади. Олим томонидан 
таклиф этилган асосий коидалар куйидагилар эди:
1) карларни бу йул билан укитишда умумий методикага 
риоя килиниши;
2) укитишда карларнинг тоифалари: кар-соковлар ва 
гапирувчи карларга алохида ёндашиш;
3) огзаки нуткни, мимика ва дактил шакли оркали 
ривожлантириш йулларига риоя килиш лозим.
Шунингдек, Францияда Жан Жак Валад-Габель (1801- 
1879) томонидан эшитиши меъёрда булган гудаклар нуткининг 
ривожланиш йулларига асосланган «Интуитив (оналик) метод» 
яратилади. Олим ушбу метод асосида кар болалар таълимини 
ташкил этар экан, укитишда имо-ишорадан фойдаланишни 
инкор этган холда огзаки (жарангдор) нуткка кушимча сифати­
да биринчи уринда ёзув тахтачаларида акс эттирилган ёзма нутк 
шакли (яхлит (глобал) укиш)дан фойдаланиш юкори самара 
беришини исботлашга уринади. Шунингдек, таълим жараёнида 
дактил нуткига катта эътибор каратилади. Ж.Ж. Валад-Габель 
огзаки нутк, кар-соковлар учун узлаштириб булмайдиган нутк 
тури булганлиги боис сузлашув нуткига улар алфавит харф- 
ларини алохида эмас, балки яхлит укиш асосида деб ургати- 
лишлари энг самарали йул эканлигини исботлашга уринди.
1779 
йилда Венакар - соковлар института очилади хамда 
унда И.Май (1754-1874) ва Ф.Шторклар (1746-1820) томонидан 
мимика укитиш методи такомиллаштирилган холда, кайта
34


тузилади: таълим жараёнида дактил алфавити кенг кулланилиб, 
имо-ишора нуткидан эса ёрдамчи восита сифатида фойдалана 
бошланади. Икки амалиётчи-олим ишлари М.Менус (1774- 
1850) томонидан давом эттирилади хамда у бу методни 
тулдирган холда укитиш жараёнига карларни огзаки нуткка 
ургатишни киритади.
Бу даврга келиб, кенг кулланилаётган соф огзаки метод 
аста-секин уз куринишини узгартириб боради. Масалан, 
Ф.М.Гиль (1805-1874) томонидан кар-соковларни огзаки нутк, 
лаб ёрдамида укиш, ёзув ва укитишга ургатиш буйича катор 
Кулланмалар яратилади. Олим томонидан яратилган укитиш 
тизимининг янгилиги карларни укитиш жараёнида умумтаълим 
фанлари 
доирасини 
кенгайтириш 
билан 
тавсифланади. 
Ф.М.Гиль укитишда бола идрокининг табиийлиги хамда узига 
хослиги тамойилларига таянгани сабабли кейинчалик у 
томонидан 
яратилган 
укитиш 
тизими, 
«Кар 
болаларни 
укитишнинг табиий методи» деб юритила бошланди.
Иоганн Фаттер (1842-1916) эса, аксинча, укитишда огзаки 
нуткни узлаштиришга ургатишни асосий максад килиб олади. У 
карларни 
огзаки 
нуткка 
ургатишни, 
нутк 
товушларига 
ургатишга асослантиради. Кейинчалик И.Фаттер системаси, 
«Товуш методи» деган иккинчи номни олади.
АКДГда карларнинг дастлабки института (мактаби) 1817 
йили Томас Галлоде (1787-1851) томонидан очилади. Ушбу 
укув даргохда таълим француз методи асосида ёзув, имо-ишора 
ва дактилологияни куллаган холда олиб борилади. Кейинчалик 
шахсий хамда Гарбий Европа мамлакатларида хизмат сафарида 
катор мактаблар тажрибаларини урганиш, тахлил килиш 
имконига эга булган Хорас Ман (1796-1859) ва Эдвард 
Галлоделар 
(1837-1907) 
турли 
методларнинг 
чатишмаси 
асосида «Комбинациялаштирилган (бирлаштирилган) метод»ни 
яратадилар. Бу тизим уз таркибига турли методлар, жумладан, 
огзаки нуткка укитишни хам камраб олади.
Кар болаларни огзаки нуткка ургатиш муаммолари 
ечимини хал килиш йуллари билан Александр Мельвиль Белл 
(1815-1905) хам шугулланган булиб, у томонидан «Куринарли 
нутк» 
тизими 
таклиф 
этилади. 
Унда хар 
бир 
товуш 
артикуляцияси, уз аксини топган белгисига эга булади. Уз отаси
35


A.M.Белл ишларининг давомчиси булган Александр Грехем 
Белл (1847-1922) Физиолого-фонетнк институт ва Карларни 
огзаки нуткка ургатишга кумаклашиш жамиятига асос солган 
булиб, телефон ихтиро этган, шунингдек, у карларни кичик 
ёшдан укитиш масалаларига хам катта эътибор каратган.
1879 йилда Франция пойтахти Париж ва 1880 йилда 
Италиянинг Милан шахдрларида карларни укитиш масала­
ларига багишланган дастлабки анжуманлар булиб утади. Милан 
анжумани карорида «Соф огзаки метод» тизими карларга 
эшитувчилар билан мулокот килиш имкони берилишининг 
курсатилиши туфайли бу тизим универсал (кулай, энг 
самарали) деб тан олинади.
Бу даврнинг охиридаги ютукдар шундан иборат булдики, 
хар бир мамлакатда карларни укитиш масаласига ижобий 
муносабатнинг шаклланиши юзага келиб, «бепул, мажбурий 
умумий бошлангич таълим» хакидаги конунлар кабул килинди. 
Яъни ушбу давр кар-соковлар учун давлат муассасаларининг 
ташкил этилишига асос солиниши, конунларнинг кабул кили- 
ниши, таълимни моддий таъминоти манбаларининг аникданиши, 
укитишнинг максади ва методдари ишлаб чикнлиши билан 
тавсифланади. Махсус таълим Европа ва Америка китъаларининг 
тобора катта худудларини камраб ола бошлаган булса, нодавлат 
ташкилотларининг шаклланиши эса карларни укитиш 
ва 
тарбиялаш тизимининг, келажакдаги ривожига туртки беради.
XIX 
аср охири ва XX асрнинг бошларида Европа ва 
Америка сурдопедагоглари «Соф огзаки метод» тизимида 
мавжуд юзакиликни бартараф этиш хамда уни такомиллаш- 
тиришга харакат киладилар. Чунки бу тизим карларни огзаки 
нуткка уРгатишни 
асосий 
максад килиб 
олган 
булиб, 
болаларнинг умумтаълим фанларини узлаштира олишлари 
имконини бермас эди.
Карларни укитувчи немис укитувчиси И.Гсйдзик (1851- 
1942) «соф огзаки мстод»ни, эшитишида нуксони булган кар 
боланинг табиатига тугри келмайдиган метод сифатида танкид 
килади. Дастлаб у «имо-ишора методи»га кайтиш таклифини 
берган булса, кейинчалик кар болаларни нуткка ургатишни 
дактилологиядан фойдаланиш асосида олиб боришни таклиф 
этади.
36


Константин Малиш (1860-1925) карларни огзаки нуткка 
ургатиш дастлабки даври учун глобал синтетик методини 
яратади. Бунда нуткка ургатиш яхлит сузлар ва жумлаларни 
талаффуз этишни гугулаш негизида йулга куйиш оркали амалга 
оширилади.
Бошка немис олими К.Гепферт (1851-1906) кар болаларни 
ёзма нуткка ургатишни ёзув механизми асосида амалга 
оширади. Унинг издошлари эса укитишнинг дастлабки даврида 
ёзма нуткни куллаш гоясини ривожлантирдилар.
Даниялик олим Георг Форхгаммер (1861-1948) уз 
тажрибаси давомида ёзма ва огзаки сузлашув методларини 
бирлаштиради хдмда ёзма машклар асосида огзаки нуткни 
идрок этиш ва талаффуз килишга таянувчи «имитация (таклид 
килиш) методи»ни яратади.
Рудолфь Линдер (1880-1964), узок йиллик тажрибаларига 
таянган холда кар болаларни тилга укитишда «ёзма образлар 
методи»га асосланишни таклиф этади. У 1911 йилда «Суз ва 
раем» алифбосини яратади. Унга кура кар болалар, кургазмали 
куроллардан фойдаланган холда укишга ургатиш жараёнида 
ёзма нуткни эгаллаб борадилар.
Александр Эрлен кейинчалик «Бельгия методи» деб 
номланган кар болаларни тилга укитиш тизимини яратади. 
Ушбу тизим асосида тилга укитишда укувчилар огзаки нуткни 
ёзма сузларни яхлит укиш ва лабдан укиш оркали идрок этишга 
ургатилар эдилар.
«Ёзма метод»нинг яна бир куринишига мисол тарикасида
Э.Керннинг «яхлит методи»ни келтириш мумкин. Ушбу метод 
буйича таълим бериш карларни огзаки нуткка укитиш 
жараёнида имо-ишора ва дактил нуткини чикариб ташлаб, 
урнига ёзувдан фойдаланиш асосида олиб борилар эди.
Оторинолорингология сохасининг ривожланиши билан 
эшитишида нуксони булган шахслар таълими назарияси хамда 
амалиётида хам ижобий узгаришлар юзага кела бошлади. 
«Эшитиш машклари методи»нинг муаллифи В.Урбанчич 
эшитиш кобилиятини тадкик этишда узи томонидан яратилган 
махсус мослама (Урбанчич гармоника) дан фойдаланиш самара 
беришини намойиш этади.
37


Немис олими Ф.Бсцольд (1842-1908) хам кар болалар 
таълимида эшитиш колдигига, яъни «камертонлар тизими»га 
таяниш лозимлигини курсатиб утади.
Эшитишида нуксони булган болаларни тадкикот объекти 
сифатида урганган рус педагог ва олимларидан В.И.Флери, 
Ж.Итар, Я.Т.Спешневлар бундай укувчилар орасида у ёки бу 
холда мурожаат этилган нуткни тушуна оладиган, кисман лугат 
бойлигига эга булган, баъзан, хатто, содда жумлалар туза 
оладиган болалар борлигини, агар нутк уларга карата баланд 
овозда айтилса, бундай болалар таълим-тарбиясининг барча 
муаммолари хал этилиши мумкинлигини таъкидлаб, эшитиши 
кисман бузилган болаларга, улар нуткининг узига хос 
ривожланишига алохида эътибор каратганликларига гувох 
буламиз. В.И. Флери бола шахсининг шаклланиши учун 
атрофидаги якинлари ва айникса, онаси алохида гамхурлик, 
эътибор курсатишлари зарурлиги хамда кар бола нуткининг 
ривожланиши учун илк ёш даври алохида урин тутишини 
таъкидлаган холда: «Кар-соков бола канча кичик булса, унинг 
узлаштириш лаёкати шунча юкори булади», - деб ёзади. Олим, 
шунингдек, дастлабки сузларни бола куриш асосида таклидан 
узлаштириши лозимлигини алохида кайд этади.
1900 йилда Ф.А.Рау ва Н.А.Раулар томонидан Россия ва 
Европада илк кар болалар богчаси ташкил этилиб, унда кар 
болалар огзаки нуткини шакллантиришга каратилган ишлар 
йулга куйилди.
1920 йилда карларни укитиш ва тарбиялаш тизимининг 
давлат тасарруфига утиши муносабати билан эшитишида 
муаммоси булган шахслар таълим тизимини тубдан ислох 
килиш масалаларига мухим ахамиятга молик иш сифатида 
ёндашила бошланди.
Эшитишида муаммоси булган болалар нуткий ривож­
ланиш масалалари бир неча асрлар мобайнида куплаб укитувчи 
ва методистларнинг эътиборини жалб килганига карамай, бу 
муаммонинг ечимига, яъни махсус мактаблардаги таълим- 
тарбия жараёнини ташкил этиш буйича ёндашувларнинг янги 
йуналиш олишига Л.С.Виготскийнинг махсус таълим тизими 
масалаларини ёритиб берган катор асарлари туртки берди.
38


Л.С.Виготский 1924 йилда булиб утган Вояга етмаган- 
ларни ижтимоий-хукукий мухофазалаш буйича булиб утган 
иккинчи съездида килган маърузасида аномал болалар ривож- 
ланишининг узига хослигини аниклаб берди хамда нуксоннинг 
тузилишини янгича ёндашув асосида тахдил килиш ва уни 
коррекция хамда компенсациялаш зарурлиги мохиятини очиб 
берди (карлик - бирламчи нуксон, соковлик унинг окибатида 
юзага келувчи нуксон). Олим томонидан таълим-тарбия самара- 
дорлигига эришишда «Нуксоннинг мураккаб тузилиши» хамда 
«Таълим-тарбия ва ривожланиш мутаносиблиги» психологик 
таълимотларига таянган холда иш куриш лозимлигини аник 
мисоллар билан асослаб берилди.
Олим махсус мактаблардаги огзаки нуткни ривожлан- 
тиришга мулжалланган усул боланинг сермазмун хаёти, унинг 
кизикишлари билан боглик булмаган шароитда олиб бори- 
лишига эътибор каратиб, нуткни ижтимоий хаётда иштирок 
этмаган холда эгаллаш, киргок буйида туриб сузишни урганиш 
холатига киёслаб, ижтимоий мухит хамда унинг тузилиши хар 
кандай тарбия тизимининг пировард хамда хал килувчи омили 
эканлигини алохида кайд этади: «Бола хаётини шундай ташкил 
этиш лозимки, унга нутк зарур ва кизикарли булсин. Таълимни 
бола кизикишларига карши эмас, аксинча ушбу кизикишлар 
томон йуналтириш лозим. Умуминсоний нуткка нисбатан 
эхтиёжни юзага келтириш зарур, шундагина нутк пайдо булади. 
Нутк мулокотга киришиш ва фикрлаш асосида, мураккаб 
хаётий шароитларга мослашиш натижасида юзага келади».
Л.С.Виготский ушбу шароитни яратишда соглом (меъёр- 
даги) боланинг нуткий ривожланиш боскичларига таянган 
холда иш куриш лозим эканлиги хакида куйидаги фикрларни 
билдиради: «Биринчи планга, энг аввало, боланинг бола 
эканлиги ва шундан сунггина кар-соков эканлиги холати 
куйилади. Бу шуни англатадики, бола, энг аввало, умумий 
кизикиш, лаёкат, шунингдек, меъёрдаги бола ёши конуният- 
ларига мувофик холатда усиши, ривожланиши ва тарбияланиши 
хамда худди шу жараёнда нуткни эгаллаб бориши лозим. 
Болалар 
узларининг 
муайян 
сифат 
ва 
куникмаларини 
ривожлантиришга эхтиёж сезишлари лозим. Улар узларини 
бошка купчилик болалар ва кишилардан фаркли эканликларини
39


х,ис килмасликлари, уларга тенглаша олмасликларига ишонч 
хосил килмасликлари лозим».
Юкоридагилар асосида шундай хулосага келиш мум- 
кинки, эшитишида муаммоси булган болаларни сузлашув нут­
кига ургатиш каби масалалар ижтимоий тарбия заминидагина 
узининг тугри ечимини топа олади.
1938 йилда карлар таълими ва тарбияси масалаларига 
багишланган бутунроссия анжуманида уша даврда укитишда 
«хукмронлик» килиб келаётган соф огзаки метод асосида 
укитиш тизими каттик танкидга учрайди. Ушбу анжумандан 
сунг карларни укитиш ва тарбиялашни такомиллаштиришга 
каратилган кенг камровли тадкикотлар бошлаб юборилади.
XX асрнинг биринчи ярмида эшитишида нуксони булган 
шахсларни табакаланган равишда укитиш ва тарбиялаш тизими 
таркиб топди ва ривожлана бошлади (Л.С.Виготский, А.И.Дьячков, 
P.M.Боскис, Ф.Ф.Рау, Л.В.Нейман, Е.Ф.Рау, С.А.Зиков).
Л.С.Виготскийнинг 
шогирди 
Р.М.Боскис 
эшитишида 
муаммоси булган болалар таълими самарадорлигига эришишдаги 
дастлабки кадам ушбу тоифадаги болаларнинг ривожланиш 
хусусиятларини тушунишдан бошланиши лозим, деб хисоблаб, 
И.П.Павловнинг 
«Анализаторлар 
фаолиятининг 
бирлиги», 
Л.С.Виготскийнинг «Нуксоннинг мураккаб тузилиши» хамда 
«Таълим-тарбия ва ривожланиш мутаносиблиги» психологик 
таълимотларига таянган холда уз тадкикот ишларини олиб боради. 
Яъни у эшитиш ва нуткнинг узаро алокадорликда ривожлани­
шини кенг урганган холда бундай болалар ривожланишидаги 
узига хосликларни келтириб чикарувчи катор холатларга асос­
ланган педагогик таснифни ишлаб чикди. Бу тадкикотнинг ижо­
бий натижаси сифатида эшитишида муаммоси булган болаларни 
табакалаштирилган холда укитиш тизими таркиб топди.
1950 йилда Бутун дунё карлар Федерацияси ташкил 
этилди. Шу даврдан бошлаб эшитишида нуксони булган 
шахслар назарияси ва амалиётининг ривожланишига оид 
муаммолар ечимига багишланган сурдопедагог ва карларнинг 
халкаро анжуманлари утказила бошланди.
XX 
асрнинг иккинчи ярми ва хозирги давр сурдопеда- 
гогикаси махсус равишда укитиш ва тарбиялаш таълимотини 
янада ривожлантириш, яъни эшитишида муаммоси булган
40


шахслар таснифи хамда уларни табакаланган равишда укитиш 
тизимини ривожлантириш, сурдопсдагогларни тайёрлаш, оила 
билан ишлаш, мактабларда укитиш тизимини янада такомил- 
лаштиришни илмий равишда асослаш билан тавсифланади.
1960-йилларда 
Л.В.Нейман 
томонидан 
эшитишида 
нуксони булган болаларнинг тиббий таснифи яратилган булса, 
худди шу йиллари Ф.Ф.Рау ва Н.Ф.Слсзиналар томонидан 
карларни огзаки нуткка (талаффузга) ургатишнинг концентрик 
аналитик-синтетик 
полисенсор 
методига, 
Б.Д.Корсунская 
томонидан кар ва заиф эшитувчиларга таълим-тарбия беришда 
узвийлик ва узлуксизликка эга булиш имконини берувчи 
мактабгача таълим тизимига асос солинди.
1970-йиллар С.А.Зиков рахбарлиги остида карларни 
бошлангич синфда предметли-амалий фаолиятдан кенг фойда­
ланган хамда укитиш асосида уларда хаётий тушунчаларни 
шакллантириш, нуткни мулокот, мехнат куникма ва мала- 
каларини шакллантириш воситаси сифатида шакллантиришга 
асосланган укитишнинг янги тизими амалиётга кенг жорий 
килиниши билан тавсифланади.
Замонавий сурдопедагогиканинг назарий асосчилари эшити­
шида муаммоси булган болаларнинг ижтимоий хаётда уз урнини 
топишларининг мухим омили - нуткни ривожлантириш ишлари- 
нинг самарадорлиги, бевосита тарбияланувчининг оила аъзолари, 
хусусан, ота-оналарнинг фарзандлари билан мунтазам равишда 
шугулланишларига 
богликлигини 
алохида 
кайд 
этадилар. 
Жумладан, С.А.Зиков тил укитишдаги юкори муваффакиятлар 
факат махсус муассасаларда ташкил этилган нуткий мухит 
оркалигина эмас, балки бевосита ота-оналар ва атрофдагиларнинг 
иштироки оркали хам таъминланиши зарурлигини уктирса, 
Р.М.Боскис: «Нуткка ургатиш ишларини укитувчи ота-оналар 
билан хамкорликда амалга ошириши лозим» - дея таъкидлайди.
Эшитишида нуксони булган болалар таълим-тарбия- 
сининг турли йуналишларига оид муаммоларини тадкик килиш 
К.Г.Коровин, А.Г.Зикеев, В.А.Синяк, Б.Д.Корсунская, А.П.Гозова, 
Т.В.Розанова, 
Ж.И.Шиф, 
И.М.Соловьев, 
Э.И.Леонгард,
Н.Г.Морозова, М.К.Шеремет, Н.Д.Шматко, Л.А.Головчиц каби 
катор рус олимларининг хам диккат марказида булиб келди. 
Улар томонидан олиб борилган тадкикотлар натижасида
41


эшитишида муаммоси булган болалар хам, худди соглом 
тенгкурлари каби, ижтимоий шахе булиб етишишлари учун 
барча имкониятларга эга эканликлари хамда улардаги мавжуд 
кучли имкониятларни ишга солиш нуткни ривожлантириш 
асосида амалга оширилиши лозимлиги исботланди. Болалар­
нинг нуткни эгаллаб боришлари сари уларда ижтимоий (хаётий) 
малакаларнинг шаклланишига оид имкониятлар кенгайиб 
бораверади. Аникроги, фаолият асосида ривожлантирилувчи 
нутк ижтимоий меъёрларни эгаллашнинг зарурий шартидир. 
Ушбу жараённинг жадаллашувига хизмат килувчи омиллардан 
бири болалар нуткини илк, мактабгача ёшда булган даврда 
шакллантириш саналади.
Б.Д.Корсунская, М.К.Шереметлар заиф эшитувчи болалар 
нуткий муаммоларини бартараф этишга каратилган чора- 
тадбирлар нечогли эрта бошланса, уларнинг хаётга, яъни 
ижтимоий мослашувига шу кадар эрта муваффак булишини 
таъкидлайдилар.
Айнан янги давр сурдопедагогикасида оила ва махсус 
таълимнинг бола тарбияси борасидаги муштараклиги зарурати 
англанди: ота-оналар сурдопедагоглар томонидан белгиланган 
йул ва курсатмаларсиз фарзандларининг тарбиясида ва худди 
шу тарзда, сурдопедагоглар ота-оналар иштирокисиз уз фао- 
лиятларида муваффакиятга эриша олмайдилар (А.И.Дьячков, 
Ф.Ф.Рау, Б.Д.Корсунская ва б.к.). Илк ёшдаги эшитишида 
муаммоси булган болалар таълим муассасалари асосчилари 
томонидан яратилган макола хамда методик тавсиялар кар ва 
заиф эшитувчи болалар ота-оналарига уз фарзандларининг 
тарбиясини кандай ташкил этишлари, нуткини ривожлантириш 
йуллари каби масалаларни ёритиб берди.
А.И.Дьячков оила ва ижтимоий тарбия максадларининг 
муштараклиги, оиланинг махсус мактабгача тарбия муассасаси 
билан хамкорлиги эшитишида муаммоси булган болалар тар- 
биясининг мажбурий шарти эканлигини таъкидласа, Б.Д. Кор- 
сунская кар болани мактабгача тарбия муассасасига тайёрлаш 
ва унга жойлаштирилгандан сунг ота-оналарга куйиладиган 
талаблар, шунингдек таълим-тарбия борасида маслахатлар 
беради. Олим бола нуткининг ривожланишида фаолиятнинг 
турли куринишлари хамда харакатни шакллантиришнинг
42


тутган урни бекиёслигини алохида таъкидлаб, ушбу борадаги 
фаолият тизимини ёритиб беришда асосий эътиборини нутк 
устириш (ривожлантириш) масалалари: лугат захирасини 
кенгайтириш, сузлар мазмуни устида олиб бориладиган ишлар; 
болани аклий ва ахлокий ривожланишини таъминловчи омил -
дактил нуткига атрофдагилар билан мулокот урнатиш куроли 
сифатида уРгатиш, шунингдек, боланинг огзаки нуткини 
шакллантириш ишларига 

Download 7.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling